De Muysc cubun - Lengua Muisca

40
  1. Cola menear = asuhucaZ abtasqua =
  2. Coladero de colar chicha = fi =
  3. Colar = btytysuca =
  4. Colarʃe = atytynsuca =
  5. Colerico = achyum[1] mague =
  6. Colera[,] humor[,] no ai uocablo =
  7. Colgar[,] ahorcar a uno = guan bzasqua =
  8. Colgado eſtar aʃí = guan izone
  9. Colgar algunos = guan zpquysqua =
  10. Colgado eſtar = guan chipquycane
  11. Colgar a muchos = guan zbiasqua =
  12. Colgados eſtar muchos = guan chipquapquane =
  13. Colgar mantas pańos tafetanes &.a guate z[m]muysqua
  14. Colgados eſtar = guat apuyne =
  15. Colgar muchos paños &.a guate biasqua =
  16. Colgados eſtar aʃi muchos = guate apquapquane
  17. Colgar del clauo o del garabato = clauos bzasqua, zi[-]
    ua
    s bzasqua
    =
  18. Colgado eſtar aʃi = clauos atene, zizas atene =
  19. Collarejo = chyza quihicha =
  20. Colodrillo = zoipqua =
  21. Color = bique =
  22. Color bueno = bique cho =
  23. Color malo = bique machuenza, de que color eʃ = abiquez
    hac aguecuobe, L, abiquez haco aguene =
  24. Colorado = heczen mague, L, hijso =
  25. Colorado fino = heczen quyhyquine, heczen yn puyca
  26. Comadreja = ibca =
Combìdar =
Manuscrito 158 BNC Vocabulario - fol 40r.jpg
  1. Creemos que lo correcto debió haber sido achyun.


  1. Conbidar = mnynchasuca =
  2. Conbidado = nyncha, L, nynchago =
  3. Comenzar, no aí proprí uocablo pero ai algunas maneraʃ
    de hablar que tiran a eſto = ie quic aquysynsuca[,] ie uzec a[-]
    quysynsuca, ya ʃe lebanta a haçer ya ʃe lebanta a deçír
    diçen tambíen: ie yc bquyquy, ya eſtoi asído de la obra
    aican chibquys chimnynga [l.] chiguques chimnynga, ma[-]
    ñana Comensaremos a haçer comenzaremos a tratallo.
    ia bquys abxy. ya e comensado a haçer. aican aquichi[-]
    pqua
    z yc chibquyquys chibquys, chimnynga
    : mañana
    Comenzaremos a hazer. aican choquez yn chibquys =
    chimnynga mańana Comenzaremos a trabajar
    cubunz yn chibques chimnynga: Comenzaremos a hablar
    [a]etaz chimuynga, Comenzaremos a edificar =
  4. Comer = zquychyquysuca, neutro ymperativo: aquy[-]
    chyc
    u
    . partiçipios: chaquychyquysuca, chaquychy[-]
    c
    a, chaquychyquynynga
    =
  5. Comer = bsosqua. uerbo actíuo general pero no se diʃe
    çino es Con nombreʃ generaleʃ Comunes a toda Comida,
    Como: ipquo. chasongabe: que tengo de Comer: ipquo=
    masoca, que as Comido? iez absosca[1] mome[2] manjar &.a
    preteríto: bsoque- ymperatívo: socu. partíçípíos: chasosca,
    chasoca, chasonga =
  6. Comer pan turmas y qualesquiera Raízes : bgysqua: ym[-]
    peratiuo: gyu: partíçipios: chagysca, chagye, chag[-]
    y
    nga
    . =
  7. Comer, maìz, carne, queʃo, fruta, y coʃas duraʃ, Como
    bizcocho, confitura, y coʃas asi = bcasqua, preteríto
bca=
Manuscrito 158 BNC Vocabulario - fol 40v.jpg
  1. Creemos que lo correcto debió haber sido absosqua.
  2. Creemos que lo correcto debió ser "come" en lugar de "mome".

41
  1. bca, ymperativo: Co. partiçipios: chaquiesca cha[-]
    caia chaquienga =
  2. Comer hojas y Yerbas : bsosqua:
  3. Comer míel manteca ʃal y coʃas que ʃe lamen y ʃír[-]
    uen de ʃalʃa = bgamysuca: ymperativo, gamu. par[-]
    tiçípíos chagamysuca. chagama, chagamynynga
  4. Comer, mazamora = biotysuca =
  5. Comer cańaʃ dulceʃ = bgyiasuca =
  6. Comer a la lijera, como ʃi díjesen echarse en la uoca =
    an bzasqua [l.] an mnysqua, Preteríto: mnyquy =
  7. Comer dando dentelladas = bgychasuca =
  8. Começon tener = abasynsuca: Comeme la píerna: zego[-]
    ca
    z abasynsuca. zegocaz abasyn mague
    : aʃí se
    diçe de todo lo demas que come =
  9. Comida = quychyquy, L, quychyquy bhy =
  10. Comida baſtímento, comida en quanto se diſtingue
    de la bebida = ie. =
  11. Comìlon = aicun mague, azimsucum mague =
  12. Como fue eʃo? = haco agabe =
  13. Como es eʃo? haco aguenebe =
  14. Como âremos eſto es que rremedio tenemos que hemos
    de hazer = haco chibganga =
  15. Como haremos para Confesarnos bíen? = haco chib[-]
    gas, choc, confeʃar, chibquynga =
  16. Como haçeʃ? = haco [m]mgasqua =
  17. Como dice[,] que dice = haco agusqua =
  18. Como eſtas? = cho[o]a.
  19. Como eſta? hablando del enfermo = iahaco aguene
Como
Manuscrito 158 BNC Vocabulario - fol 41r.jpg



  1. Co˰mo hisìſte[,] que hiçiſte para allarlo = yahaco m[m]gas
    mmistybe =
  2. Como no ueniſte = hac aguen mhuzane =
  3. Como diçeʃ que es pedro çi no eʃ pedro, Pedronzacan um[-]
    pqua
    xin pedro gue, m[m]gasqua
    =
  4. Como no ueniſte ʃe lo di a otro = mhuza npquac uchas hoc
    mny =
  5. Como te llamas = ipquo mhyca =
  6. Como le llamaremos que nombre le pondremos = ipquo
    ahycac chihanynga =
  7. Como te llamo[,] eſto es que nombre te puʃo = ipquo mmhycao
    nohoca =
  8. Como te llamo[,] eſto es Con que nombre te nombro = iahaco
    ma[a]guquebe =
  9. Como[,] preguntando = iahacobe?
  10. Como te hiço[,] que te hiço = iahaco ma[ab]gabe, L, iahac a[-]
    guequobe =
  11. Como eſte es = fa sihipqua gue, L, fa sihic aguecua gue
  12. Como quien es? = sie cuhuc aguenebe?
  13. Como jo es, eſto es[,] de mí tamaño es = hycha Zgues ugue
  14. Como jo digo di tu = hycha chaguisca. cuhuc uzu
  15. Como no tengo yo de haçer eʃo = iahac aguens bquy[-]
    za nyngabe =
  16. Como hemos de deçìr? = iahaco chigungabe =
  17. Como se perdio? = haco agas azaiyne[1] =
  18. Como quìera questubiere lo tengo de traer, ablando
    del enfermo, hacua aguenxin bsonga =
  19. Como te atreues a pecar = iahac aguens hysquie mguens
pecar
Manuscrito 158 BNC Vocabulario - fol 41v.jpg
  1. Creemos que lo correcto debió haber sido azasyne.

42
pecar um[m]quysqua,
  1. Como tu mereʃeʃ te caſtigan = ys mmisqua nuc castigar
    ma[a]nquynga =
  2. Como yo hago aras tu = hycha chaquisca cuhuc mgan[-]
    ga
    L, hycha chaquisca cuhuc m[m]quynga, L, hychan bquys[-]
    qua
    nuc m[m]quynga
    , deſtas tres maneraʃ se diʃen eſtaʃ
    tres oraçioneʃ que dicen çimilitud pero quando aquel
  3. 'Como' no diʃe ʃimilitud, sino Conformidad no mas Con
    lo que ʃe manda o diçe entosses ʃe dira por El modo çi[-]
    guiente =
  4. Como Díos me lo manda lo hare = Dios = Z chahac a
    gusqua nuc bquynga =
  5. Como el otro día dìjíſte di aora = mo[n]n min mauza cuhuc,
    mugunga, L, mo[n]n min m[m]uque nuc m[m]unga =
  6. Como el otro dia haras = mo[n]n mina cuhuc m[m]ganga, L, mo[n]n
    mina cuhuc m[m]quynga L, mo[n]n min maquyia cuhuc mgan[-]
    ga
    =
  7. Como eſta en el cielo nueſtro Seńor Jesucríʃto eſta en el
    Santisimo Sacramento = chipaba Jesucriſtoz çielo[-]
    n asucune Sihic Santisímo Sacramenton asucune, L,
    chipaba Jesucriſto çielon suza cuhuc Santisímo Sa[-]
    cramento
    na asucune
    =
  8. Como jo = hycha zguespqua,
  9. Como tu = mue mguespqua, Como aquel = as guespqua,
  10. Como eʃe = ys guespqua. Como noʃotros = chie chiguespqua
    mie miguespqua &.a todos eſtos Son partiçípíos y çígni[-]
    fican 'el que es como yo', 'el que es Como tu': Como aqui uino
    hombre Como tu: mue mguespqua, muysca atan si ahu[-]
que=
Manuscrito 158 BNC Vocabulario - fol 42r.jpg



que. pero quando no hase sentido de partiçipio disese
aduerbialmente deſta manera a nueſtros proximoʃ
emos de amar Como a nosotros: chiguaquen chiec chi[-]
guesc chibtyzynynga. El híjo de Dios ʃe hiso hombre,
como nosotros: Dios chuta chie chiguesc muyscac á.
  1. Como eſta has una manta = foi ata fa sihipqua quyu, L,
    foi ata sis cuhuc aguequa quyu, L, foi atan sis gue[-]
    s
    c quyu
    , L, foi ata sihic aguecua quyu =
  2. Como eſta me halle una manta = foi ata fa sihipqua zmi[-]
    sty
    : Con todos los demas &.a como pedro es = pedro cuhu[-]
    c aguene, L, pedro cuhugue,
  3. Como yo no ai otro = hycha zguespqua magueza, L, hycha
    zcuhuc aguecua magueza =
  4. Como el te lo dìjere lo haras = mahac agunga nuc m[m]quyn[-]
    ga
    , L, mahac guingaquy[1] maquinga =
  5. Como ʃu madre lo pario eſta = aguaiaz fac abza nuc ysc uc a[-]
    guene =
  6. Como mi madre me pario eſtoi = zuaiaz fac chabza nuc
    ysc uc zguene =
  7. Como eſtaua antes, quedo doncella nueſtra Seńora la Virgen
    marìa despues de auer parido a nueſtro Seńor Jesucríſto
    chiguaia Virgen maríaz chipaba Jesucriſtoz fac abzas
    apquanan sas asucune cuhuc Virgenc aguene, L, sas asu[-]
    cune
    Virgenc asucune
    =
  8. Como El hiçíere haz tu = abquynga nuc m[m]quynga, L, quinga[-]
    quy[1] maquinga, L, quinga cuhuc m[m]quynga =
  9. Como se hase en el çíelo ʃe ha veſtra boluntad en la tierra =
    mue maguiscaz çielon anquysqua nuc sis quycan anquy [-]
nga,
Manuscrito 158 BNC Vocabulario - fol 42v.jpg
  1. 1,0 1,1 En el ms. II/2922, Voc. fol. 34 r., aparece gue.

43
anquynga, L, mue maguiscaz çielon anquysqua cuhuc
ʃis quycan anquynga =
  1. Como nosotros perdonamos a nueſtros deudores nos perdonad
    nueſtras deudas = hacua chie chihuin achubiague a[y]pqua
    chigusquazanxin, yn agues nuc, muez chie chichubia

    a[y]pqua amuzinga, L, hacua chie chihuin achubiague a[y]pqua
    chigusquazanxin, muez ysc uc chie chubia, a[y]pqua um[m][-]
    uzinga =
  2. Como nosotros lo hiçieremos Con nueſtros proximos lo hara Díoʃ
    con nosotros = hacua chiguaque bohoze chib­gangaxin
    yn agues nuc Diosz chien chibohoze hysc abganga, L,
    hacua chiguaque bohoze chibgangaxin Diosz ysc uc
    chia[a]bganga =
  3. Como si no te ubieraʃ Confesado es = Confesar, um[m]quyza. cuhuc a[-]
    guene, L, u confesar m[m]quyzas ugue =
  4. Como si no te ubieraʃ Confesado sera = Confesar m[m]quyza
    cuhuc aguenenga, L, u Confesar m[m]quyzas unga =
  5. Compadeçerʃe de otro = mue btyzysuca, L, agachi bgas=
    mue btyzysuca = Compadescome de ti tengote laſtima =
  6. Compañero, camarada amígo = compa =
  7. Compańero eſto es Comparte = Zuba, muba, [a]oba,
  8. Compańero en lo que se hase o en el ofiçio = guaque =
  9. Compańero quando ʃon dos no maʃ = zmuyia, mmuyia,
    amuyia =
  10. Compańoneʃ = ne iomy =
  11. Compańero llamando al otro = tyba =
  12. Comparar = abohoze bgytysuca, L, [a]obac bgasqua: compa[-]
    role con el =
Componer
Manuscrito 158 BNC Vocabulario - fol 43r.jpg



  1. Componer, poner Vien = choc bquysqua, L, choc bzas[-]
    qua
    L, choc bgasqua =
  2. Comprar = bcusqua preterito, bcuque. Comprete una manta
    foi atan maha[1] bcuque, L, mue mbohoze bcuque =
  3. Con prepoçiçíon = bohoza =
  4. Conçebìr = muyscaz iec ázasqua =
  5. Concebido ʃer = zuai iec izasqua =
  6. Conçeder deçir de ʃí = ehe bgasqua. pronunçíado un
    poco Con las narizes =
  7. Conejo = chuengui, eſte es El que se cria en los paramoʃ
    y el que ʃe Cria entre las labranzas ʃe llama = cuhupquy.
  8. Conoçer = zemucansuca =
  9. Conoçerlo de Roſtro = [a]oba zemucansuca =
  10. Conçentír, aprobar = zepuys azasqua =
  11. Consumirse. id est gaſtarʃe bease en su lugar =
  12. Contar = bgytysuca =
  13. Contar, narrando = zegusqua =
  14. Contentarʃe de la coʃa = Zhuc achoensuca, zepuys
    azasqua =
  15. Contenteme Con beber dos = bozan biohotys scunga[2] ;
    bga
  16. Condiçìon = puyquy =
  17. Condiçion buena o mala = puyque cho, puyquy machuenza
  18. Continuar: eſto es Voẏ diçiendo Voy haçiendo, ʃe
    junta eſte Verbo, mny, L, bsy, con el que sígnifica
    la accíon y çiendo de cosas pasadas eſte Verbo, bso[-]
    que
    , vg.a ve diçiendo: Vzu, many[e]. Ve haçiendo: quyu
    manye. desde entonçeʃ lo Voi pagando: ynan.
xie =
Manuscrito 158 BNC Vocabulario - fol 43v.jpg
  1. Creemos que lo correcto debió haber sido mahac.
  2. Creemos que lo correcto debió haber sido yscunga.

44
xie ai mnys bsoque =
  1. Contratar = Zefuchugosqua =
  2. Contratar en coʃaʃ menudaʃ = bquichpquasuca =
  3. Conualeʃçer = zfihizuc agasqua =
  4. Contrahaçer = Víde rremedar =
  5. Contra alguíen haçer, como Contra Díos = Dios fihiste zonuc[1]
    achoenzaz bquysqua =
  6. Contra ti eſta maʃcando hayo = umquichac abchusqua.
  7. Copo par hilar = togua =
  8. Coraçon = puyquy =
  9. Coraçon parte del animal = nymysu[qu]e =
  10. Corcoba y corcobado = sohoba =
  11. Corredor = uba =
  12. Correrʃe Víde avergonzarʃe =
  13. Correr = inyhysysuca =
  14. Correr lo liquido = acosynsuca =
  15. Coronílla = Zyta =
  16. Corromper donçella = achinta bzysqua =
  17. Corronpida eſtar = achintaz apuyquyne =
  18. Corronperʃe qualquiera coʃa = aguahaiansuca. Verbo general
  19. Corta cosa = asuhucaza, L, asuhuca magueza, L, agahasnza
  20. Cortar dando golpes = bquyhitysuca =
  21. Cortarse asi = Zquyhytyne =
  22. Cortado eſtar assi = aquyhytyne =
  23. Cortada cossa assi = aquyhytuca =
  24. Cortar Con tajeraʃ El mísmo Verbo=
  25. Cortar çin golpes = bgynsuca. ymperativo: gynu. partíçìpíoʃ
    chagynsuca: chagynua. chagyn[n]ynga =
Cortar
Manuscrito 158 BNC Vocabulario - fol 44r.jpg
  1. Creemos que lo correcto debió haber sido zonac.


  1. Cortar Cabuyas, hílos, o cosas asi = ze[m]mascasuca =
  2. Cortarʃe ellas assí = auascansuca =
  3. Corteza = huca =
  4. Corto de uiſta = zupquachie magueza,
  5. Coʃa = ipquabie, L, ipquabe =
  6. Coʃa del çíelo = çielon aguecua
  7. Coʃa deſte mundo = sis quyca fihistan aguecua,
  8. Coʃa del Campo = muyquys aguenecua =
  9. Coʃa de tierra caliente = sutatac aguecua
  10. Coʃa de por ai = fahac aguequa =
  11. Coʃa de pantano = ʃuamnec aguecua
  12. Coʃer, neutro = ixinegosqua =
  13. Coʃquillas haçer = abasuan ze[m]masqua, L, abasua zbquysqua
  14. Coʃquillas tener = zebasuaz aguene =
  15. Coʃquíllas haser en la barriga = aietan basua ze[m]masqua
  16. Coſtillas = tobiaquyn =
  17. Coxear = iquy btasqua =
  18. Coxo = goca gyu =
  19. Coſtumbre de mujer = fucha tymy =
  20. Coſtumbre tener la mujer = hyba zemistysuca =
  21. Cozer generalmente = zmohoquysuca. hocu. chahoquy­suca. chaocua.
    chahoquynynga =
  22. Cozerse generalmente = ahoquynsuca =
  23. Cozer generalmente en olla = bzoisuca: zoiu. chazoisuca. cha[-]
    zoiua. chazoinynga =
  24. Cozer yerbas = zemonasuca. onao. Chaonasuca. chaonaoa.
    chaonanynga,

Cozerʃe yerbas = aonansuca =

Creçer =
Manuscrito 158 BNC Vocabulario - fol 44v.jpg


45
  1. Creçer las plantas y animaleʃ = zemuysquynsuca,
  2. Creçer las demas coʃas aumentarʃe = yn azysqua, L, yc agyisuca
    L, yc agyisuca, L, aiaoansuca =
  3. Creçer El rrío = siez ahusqua =
  4. Creer diʃeʃe por el vbo, zegusqua, y la coʃa creida a de ʃer nombre
    o partiçípio Con una, C, al fin vg.a Crei que era pedro. pedroc,
    zeguquy. Crei que te auias ydo: masaiac zeguque. Crei que era
    uerdad ocasac zeguque. Crei que eſtauas alli = yna masuzac ze[-]
    ­guque. Crei que pedro auía uenido. pedro hucac zeguque. Crei ʠ
    eſtaua llouíendo: tan[n]ucac zegu­que. Crei que no auia uenido: a[-]
    huzac zeguque: Crei que lo auía de llebar = chahista nyngac
    zeguque =
  5. Creer en coʃaʃ de fe se diʃe el misterío y luego se ańade = zepuy[-]
    quy
    n uc ocasgue bgasqua
    , Vg.a Creo que Jesu­críſto murio por
    nosotros: Jesucríto:z chisan abgyz zepuyquyn uc ocas gue
    bgasqua: y para preguntarlo se diçe aʃí. Jesucriſto chisan
    abgyz umpuyquyn uq ocasgue umgas[u]ua. Creeis que Jesucríʃto
    murio por nosotros =
  6. Crespa coʃa = cota =
  7. Creſta = saca =
  8. Críar hacer de nada no ai uocablo =
  9. Críar nìńos = zemiusuca. i[u]u. mai[u]ua.
  10. Criado = bosquaoa, L, chuta =
  11. Críſtal = hyca chuza =
  12. Criſtiano = sue =
  13. Cruçificar = Cruz, fihistan yc bgyisuca,
  14. Cruçificado = Cruz fihistan yc ngyia.
  15. Cruda coʃa = tyhyca =
Crujír
Manuscrito 158 BNC Vocabulario - fol 45r.jpg



  1. Crujir los díenteʃ = isicaz aquynansuca
  2. Cruzar = yns bquysqua
  3. Cruzarʃe = yns aquyne =
  4. Cruzado eſtar = yns apquane =
  5. Cuaxarʃe algo = acatansuca =
  6. Cobrír[,] tapar = asac z[m]muysqua, L, asa btasqua, L, fihiste btasqua
    L, agyi btasqua, L, ys bzihisqua =
  7. Cubrir[,] tapar las dos puertas juntar Con ʠ ʃe çiera = fihiste bquy[-]
    squa =
  8. Cucaracha = chutagui =
  9. Cuchara = chuia =
  10. Cuello = gy quihicha =
  11. Cuento hiſtoría = quyca, l, quycauâ.
  12. Cuerno = quyhye =
  13. Cuero de animal = huca =
  14. Cuero ʃeco, o apartado par huʃar del = ioque =
  15. Cuerpo generalmente = yba =
  16. Cuerpo de animal = yba quyn =
  17. Cuerpo, o eſtatura de animal = quyn =
  18. Cuerpo muerto = guahaia =
  19. Cueba de piedra = hycata =
  20. Cueba de tierra = hichata =
  21. Cuydar de alguna coʃa = aquihichan zemisqua, L, zepquan[-]
    suca L, aquichan Zequynsuca =
  22. Cuyo es = Xi ipqua =
  23. Cuyo híjo es Xi chuta =
  24. Cuyo hijo soís = maxi chuta oa =
  25. Culebra = muyso aquycague =
Culpado=
Manuscrito 158 BNC Vocabulario - fol 45v.jpg


46
  1. Culpado = apquyquygue =
  2. Cumbrera = zyta =
  3. Cumplírse = yc azasqua,
  4. Cundír la mancha Víde calarʃe =
  5. Cuńado Respecto del otro Cuńado = ubso =
  6. Cuńada Respecto de la otra Cuńada = gyca =
  7. Cuńado Respecto de la cuńada =
  8. Cuńada Respecto del Cuńado =
  9. Curar = zemizcasuca. hizcao. chaizcasuca. chaizcaoa. chai[z]c[-]
    ca
    nynga
    =
  10. Curarʃe a ʃí mismo = ziscagosqua[1] =
  11. Curi = fuquy =
  12. Çegar = zupquaz amuyhyzansuca =
  13. Çegajoso = chysca =
  14. Çegajoso haçerʃe = ichyscansuca =
  15. Çeja = ghuiquyn =
  16. Çenegal = usua, y ʃí es mas Ralo. un xiu, l, usua Xiu =
  17. Çeniza = sucta, l, fusque =
  18. Çentella = gata zhizquyn[,] gata ian
  19. Çentellear = gataz azhizquynsuca gataz aiansuca
  20. Çentinela = opqua bachua =
  21. Çeńidor = in zona =
  22. Çeñir = in bzasqua[,] ziet ys bcamsuca, l, zeietan bcamysuca
  23. Çepa del arbol = quye quihichapqua
  24. Çera de la tierra = ysquy =
  25. Çeruatana = fuhuta, l, funta =
  26. Çerca o çercado = ca =
  27. Çerca, adverbio, prope = hischcatan =
cerca
Manuscrito 158 BNC Vocabulario - fol 46r.jpg
  1. Creemos que lo correcto debió haber sido zizcagosqua.


  1. Çerca adverbio de mouimiento = anguac, Vg.a llegate çerca
    anguac aquyu. uete çerquita. anguac angua[c] cuhuc siu =
  2. Çercano eſtar a la muerte = abgyngaz atequyne, l, uaz abgysqua
  3. Çerçenar = abos bquyhytysuca =
  4. Çernir = btytysuca =
  5. Çernicalo = cicui =
  6. Çernicalo mayor = umpa =
  7. Çerraja yerba, su quysca =
  8. Çerrar = quyhyc btasqua =
  9. Çerrado eſtar = quyhyc atyene[1] =
  10. Çerrar enparejando no maʃ las puertas = fihiste bquysqua =
  11. Çerrar la puerta de palíllos Con cabuya = guez ys bgasqua, l, gues bgus[-]
    qua
    =
  12. Çerrado eſtar assi = guez ys aguene, l, gues aguene, l, guetes aguene
  13. Çerrar los ojos apretando = zupqua zebgusqua. mupqua gu[u].
  14. Çerrados eſtar asi = zupquaz aguene =
  15. Çerrar los ojos absolute[2] = zupqua fihiste btasqua =
  16. Çerrados eſtar assi = zupqua fihiste atene =
  17. Çerrar los ojos ʃuauemente = zupqua fihiste bquysqua. fihi[-]
    ste
    quyu
    =
  18. Çerro = gua =
  19. Çeʃar de deçír o haçer algo = ie zeguzac aga =
  20. Çesped = quichpqua =
  21. Çiego = opqua meza =
  22. Çielo = guat quyca, l, quyca =
  23. Çieno = usua =
  24. Çiento = guehyzca =
  25. Çiertamente = agues nuc ocanxin[n]ga =
cígarra
Manuscrito 158 BNC Vocabulario - fol 46v.jpg
  1. No debe interpretarse como el verbo tyesuca, sino como el verbo tasqua.
  2. Traducción del latín: "en absoluto".

47
  1. Çigarra = suaguaia =
  2. Çimarron = zima, l, ianupqua =
  3. Çimarron haçerʃe = izimansuca =
  4. Çinco = hyzca =
  5. Çimiento = eta =
  6. Chamuscar = bzitysuca =
  7. Chamuscarʃe = azitynsuca =
  8. Chica coʃa = ingue zunga =
  9. Chicha = fapqua =
  10. Chicha haçerʃe = zfapquagosqua =
  11. Chimenea = i ie =
  12. Chismoʃo = cubun abzis mague =
  13. Chirriar lo que ʃe frie ʃaltar El moſto qu˰e hierue = aquezcansuca
  14. Chupar = bchuchysuca =







Manuscrito 158 BNC Vocabulario - fol 47r.jpg


50

D

  1. Dadiuoʃo, líueral = atabanza =
  2. Dado a comer = quychyc u quisca =
  3. Dado a ueber chicha, = fapqua iohot uc quisca=
  4. Dado al ʃueńo = quyb uc quisca =
  5. Dado a mugereʃ Vide luguríoʃo =
  6. Daga = Raga, español Corupto[,] los que no ʃauen eſte nombre le
    llaman = sica quyne =
  7. Dançar de yndíos = bzahanasuca, que es 'píʃar' =
  8. Dançar despañoleʃ = Ianzar bquysqua =
  9. Dança, una, dos, tres = ie [a]ta, ie boza, ie mica, que es Como deʃír
    Vn orden de dança dos &.a
  10. Dançanteʃ = Ianzar, quisca =
  11. Dañar generalmente = bguahaiasuca =
  12. Dañarʃe generalmente = aguahaiansuca =
  13. Dañarʃe el maìz antes de cojerʃe = achuzansuca =
  14. Dańado maiz así = aba chuza =
  15. Dańarʃe El maìz dentro de caʃa = agahachansuca =
  16. Dańado maiz asi = aba gahacha =
  17. Dañarʃe las turmas, haçerse aguanoʃas = achuhuzansuca
  18. Dańarʃe las turmas podrirʃe = afutynsuca =
  19. Dańarse el pan = achiguansuca =
  20. Dańarʃe la chicha = abosynsuca, diʃen tanvíen quando las ʃo[-]
    bras de la chicha se dańan = ia amuy =
  21. Dańarʃe la mazamorra = acuzansuca =
  22. Dar = hoc mnysqua. Preterito: hoc mny. hocu n[y]u: hoc chanys[-]
    ca
    : hoc chany[e][1]
    [,] hoc chanynga.
  23. Dar alla eſto es a otros = ai mnysqua es El mismo Vbo =
Dar aca =
Manuscrito 158 BNC Vocabulario - fol 50r.jpg
  1. Creemos que lo correcto debió haber sido chanye.


  1. Dar aca = si mnysqua, El mismo Vbo. Como: myta si nyu.
    daca aca tu mano =
  2. Dar de comer = zeguasqua, pueſto a solas. preterito: zegua[-]
    que
    : ymperativo, guacu, partiçipíos = chaguasca. chaguaca,
    chaguanga. actiuo. hycha guacu, Dame de comer[,] pero po[-]
    níendo la coʃa que ʃe da y la perʃona a quien se da çígnifica gene[-]
    ralmente 'dar': Como: fun atan pedro guacu, dale a pedro
    un pan: uz guas­qua, çígnifica 'darlo' çín deʃír El nombre de
    lo que ʃe da: Como[:] ya lo di, ie uz guaque, tiene tambíen pa[-]
    siua como, u anguaque, dieronlo =
  3. Dar de ueber a perʃonas = bsiesuca preterito: bsie. ymperativo
    sieu. partíçípíos chasiesuca, chasieua, chasîenynga =
  4. Dar de ueſtír = bsusqua. preteríto: bsu. ymperatívo: s[u]u:
    chasusca: chasue: chasuinga =
  5. Dar de mamar = chue hoc mnysqua =
  6. Dar en rretorno o en trueque = [a]entaz hoc mnysqua =
  7. Dar uida = Z[h]huizysuca: z[h]huizy: huizu: chahuizysuca=
    chahuizua: chahuizynynga.
  8. Dar en el blanco = yn amisqua no ai Verbo actiuo çino diraʃe
    aʃi: bgyis yn ami, tirele y dio en el blanco.
  9. Dar en lo que dudaua = zpquyquy, fihistac a,zasqua. zpquy[-]
    quy
    yc amisqua: zhuizchc azyqua[1]
    =
  10. Dar graçíaʃ Con el superíor = ipqua zepaban zinga =
  11. Dar graçìaʃ Con el ynferíor = ipqua ichutan zinga =
  12. Darʃe a Comer = quyc[h]yc uc bquysqua =
  13. Darʃe a ueber chicha = fapqua iohot uc bquysqua,
  14. Darse a dormir = quyb uc bquysqua =
  15. Dar la piedra, o otra coʃa, en el ojo o en otra parte = tapian
anysqua,
Manuscrito 158 BNC Vocabulario - fol 50v.jpg
  1. Creemos que lo correcto debió haber sido azyque.

51
anysqua[,] zupquan anysqua. pero quando la coʃa, cae
de ariba no se diçe síno. izysquyc aza, l, izyʃquy gec a[-]
za. diome en la cabeça: guê gec aza Dio sobre la caʃa
y assì se díçe, de todas las demas Cosaʃ =
  1. De aqui = sinaca, Como se uera en lo çiguiente: de aqui ʃe fue
    ʃinac ana, de aqui salí = sinac fac zane =
  2. De aculla = anan xie, l, anaca =
  3. De tal lugar diçeʃe Con la pospoʃiçíon, na, y el nombre
    del lugar: Como: ʃalio de tunja: chunsan uac aiane. sa[-]
    lio de santa fe: quihichan, uac aiane: diçeʃe tanbíen con
    la posposiçion, n xie, Con tal que no ʃea lugar donde eſta
    mos =
  4. De aqui par allí ac siec asyne =
  5. De aqui adelante = fan a[i]ia. fa chiquyhyc anaia. sí uno ba ablan[-]
    do de lo que a de haser ʃuelen tanbien deʃír faz quyhyc anaia =
  6. De aqui a la noche = fa azacanyngan xie =
  7. De aquì a la mañana = fa suas agangan xie =
  8. De aquĩ a la tarde = fa suamecn xie, l, fa suamec amuysa =
  9. De aquì a la mańana = fa aicn xie l, fa aic amuysa =
  10. De aqui a mañana por la mańana = fa aic zacocn xie, l, fa
    aic zacoc amuysa =
  11. De aqui a quanto = fa fican xieoa, =
  12. De aqui a quantos díaʃ = fa sua finua, l, sua fic amuysa =
  13. De aquì a quanto ʃera = fa fican xienua cha =
  14. De aqui a quanto ablando de horaʃ = fa fica xin ua =
  15. De aqui a un poco apuyn[n]gan xie, l, fa apuyn[n]gan xie, l,
    ʃa puyn[n]ga, l, ynga, l, yngan xie, l, yngue puycana
  16. De aqui a una hora = fa chue [a]tan xie, l, fa chue [a]ta =
de aquí =
Manuscrito 158 BNC Vocabulario - fol 51r.jpg


# De aqui a dos díaʃ = fa sua bozan xie, l, fa sua-
boza, l, fa mozan xie, quíere desír 'de aqui a paʃado mańana'
  1. De aqui a tres días = fa sua mica, l, fa ma mica, l, fa ma
    sua mica. deſtas tres maneras ʃe puede desír en todoʃ
    loʃ díaʃ =
  2. De aqui a tres o quatro díaʃ Vendre = fa ma mie[1] ma muy[-]
    hyc
    zuhunga
    =
  3. De aqui a çínco dìaʃ: diʃese Conforme a la rregla general
    de ariua = fa sua hyca[2] , l, fa ma, sua hyzca: pero no pue[-]
    de deçir: fa ma hyzca: çino a de deçír, fa ma ma hzca, solo
    eſte numero se excetua todos los demas se diçen Con[-]
    forme a la rregla pueſta arriba =
  4. De aqui a dos meʃeʃ = fa chie boza, y asi de los demaʃ
  5. De aqui a dos años = fa zocam boza, l, fa zocam bozan =
    xie =
  6. De oi en ocho diaʃ es lo mismo que #[3] de aqui a ocho díaʃ
  7. De ualde = faha cuc, l, pquynuc =
  8. Debajo: prepoʃìçion = uca, l, usa, Como se bera por loʃ
    exemplos çiguienteʃ =
  9. Debajo de nosotros eſta El ynfierno = fiernon chiuc-
    apquane, l, fiernon chius apquane = fie
  10. Debajo del çíelo eſtamos noʃotros = chien çielo uc
    chibizine, l, chien çielo us chibizine =
  11. Debajo del arbol me meti = quyc[4] uc zemi, l, quyc[5] us ze[-]
    mi =
  12. Debajo me entre = [a]oc zemi, l, [a]os zemi: metete debajo:
    [a]oc amiu, l, [a]os amiu =
  13. Debajo de mĩ eſta = zuc azone, l, zus azone =
Debajo =
Manuscrito 158 BNC Vocabulario - fol 51v.jpg
  1. Creemos que lo correcto debió haber sido mica.
  2. Creemos que lo correcto debió haber sido hyzca.
  3. Texto tachado e ilegible.
  4. Creemos que lo correcto debió haber sido Quye.
  5. Creemos que lo correcto debió haber sido quye.

52
  1. Debajo lo tieneʃ = muc azone, L, mus azone, Conforme
    a queſto para desír lo que eſta deuajo se dira: uc zona,
    l, us zona. Las cosas que eſtan debajo, uc pquaoa, l, us pqua[-]
    oa. pase por debajo del arbol, quyc[1] uc ai zemi, l, quyc[2] us[-]
    ai zemi =
  2. Debajo del agua = sie taca, Como. sie tac izone, estube
    debajo del arbol =
  3. Debajo del agua o por debajo del agua andar = sie chichy
    inynsuca =
  4. Debajo de la tiera o por debajo de la tierra yr = hicha
    chichy ai zemisqua =
  5. Debajo de tiera eſtar, eſto es enterrado = hichac izone =
  6. Debajo tengo pueſta la camiʃa o, otra Ropa = itys azone
  7. Debajo de la capa lo lleba = aCapote tyn abzas abxy,
    l, aCapote uc abzas abxy =
  8. Debajo de la manta o de la capa = foi tyna, l, foi uca
  9. Debajo del braço le tengo = zegacan azone, l, zegaca
    tan azone =
  10. Debajo del braço lo llebó = agacan abzas amny, L,
    agaca tan abzas amny =
  11. Debajo del braço le traígo çiempre = ysc uc zega [-]
    ca
    n azone
    =
  12. Debujar aiequyn[3] bguyusuca =
  13. Debujo = aiequyn[4] , agyu[u]ca =
  14. De çerca = hichicata cuhuc zpquas ixyquy, Vengo de çerca
    l, hichicatan xie ixyquy =
  15. De çerca lo míre = hichicatan bchiby =
  16. Declarar = muyias zegusqua, l, muyian zegusqua, L, ague[-]
snuc,
Manuscrito 158 BNC Vocabulario - fol 52r.jpg
  1. Creemos que lo correcto debió haber sido quye.
  2. Creemos que lo correcto debió haber sido quye.
  3. Creemos que lo correcto debió haber sido aioquyn. en el cuero o papel
  4. Creemos que lo correcto debió haber sido aioquyn.

: agues nuc zegusqua =
  1. Dechado = afihisten quinga =
  2. Deçir = zegusqua, preterito: zeguque: ymperativo: uzu
    partiçípios: chaguisca, chauza, chaguinga, ai tanbien
    eſte uerbo: zegasqua, pueſto al fin, ymperativo: s[a]o: parti[-] çipíos los toma del ʃiguíente =
  3. Deçír = chahasugue, anomalo, beaʃe el arte =
  4. De día = suasa =
  5. De dia y de noche = zac suasa =
  6. Dedo de la mano eſto es la punta del dedo = ytyua, l, coca =
  7. Dedo de la mano = ytyquyn =
  8. Dedo del pie = quihichyua =
  9. De donde preguntando = epquan xieoa, l, epquanua =
  10. De donde ereʃ de que tierra maxieobe
  11. Despaçio = hichana =
  12. Defender = asan bzisqua, l, asan zpquansuca, l, asan zquyn[-]
    suca, l, asas zinsuca =
  13. De fuera Vengo diçen: fui fuera y uengo =
  14. Defunto = bgye, l, bgyesaia, l, guahaia =
  15. Degollar = abizaz bgynsuca, l, abiza ze[m]masca,suca
  16. Degollar por detraʃ = azoipquan bgynsuca =
  17. Delante[,] en preʃençía = zubana, mubana, [a]obana, pedro
    ubana, zupqua fihistan[,] mupqua fihistan, [a]opqua fistan,
    aunquel primero diʃe preʃençia el segundo dise uiſta y asi di[-]
    ʃe: mupqua fihistan, z[a]os machiba, ponlo delante de tuʃ
    ojos llegalo a tus ojos o llega la coʃa a tus ojos para que la ueaʃ
    delante Con uerbo de mouimiento = muysa. Vg.a pedro
    muysa, zmuys ahuque: mmuys zpquanga =
Delgada


53
  1. Delgada coʃa, = sotupqua, agaxien mague =
  2. Deleitarʃe = zuhuc achuensuca: zuhuc chogue =
  3. Del todo = hataca, l, ubuca =
  4. De madrugada = suas agase tysa, l, ozasa, l, suas aga
    zaca =
  5. De mańana = suas agan =
  6. Demas de eʃo = ynaia, L, ynacaia =
  7. Demediar = chinnc bzasqua. chinn bxy, chinnc u z[-]
    pquasqua
  8. Demediarʃe = chinnc apquasqua, l, chinnc azas[-]
    qua
    . chinn ana chinn aquyne
    =
  9. Demonío = guahaioque =
  10. Demudarse = zubaz amicansuca, l, zbiquez amican[-]
    suca l, zubaz ic aimynsuca =
  11. Denantes = fiecúa =
  12. Denoche = zaca=
  13. Dentera tener = isicaz aguazynsuca =
  14. Dentera quitarʃe = isicaz fan ia aguazynzac agas[-]
    qua
    =
  15. Dentro de la caʃa = gue tena =
  16. Dentro de la ygleʃía = tena =
  17. Dentro de la tierra = hicha tana, l, hichy cuspquana,
  18. Dentro del agua = sie taca =
  19. Dentro del fuego = gati histana =
  20. Dentro de la barranca = cati histana =
  21. Dentro del palo = quye cuspquana =
  22. Dentro de qualquiera coʃa solida = acuspquana
  23. Dentro de mi = zecuspquana =
Dentudo =
Manuscrito 158 BNC Vocabulario - fol 53r.jpg


# Dentudo = sica chuchuagui =
  1. De nueuo = fihistan =
  2. De palabra = hycac =
  3. De palabra no maʃ = hycac [u]c uc =
  4. De parte de pedro = pedro huina, zhuina, mhuina, a-
    huina, chihuina. de mi parte de tu parte &.a
  5. Depositar = abhuque bgasqua, abhuque mgasqua,
    bhuque abga, depositolo en mi =
  6. De rraíz = aquichpquan uc
  7. Derechamente = pquihizuc, chichic, ubtas zes =
  8. Derecha coʃa = pquihizuc zona, l, chichyc zona. zes zona
  9. Derramar generalmente = hichan biasqua, como ven[-]
    tana
    ʃ hichan iau
    , derrama por la uentana
  10. Derrama por la uentana los orineʃ = isu bentanas hichan
    iau =
  11. Derramarʃe generalmente = hichan aiansuca aquyn[-]
    suca
  12. Derramar Cosas no liquidas = ybcas bquysqua, l, hi [-]
    cha
    n bquysqua
    =
  13. Derramarʃe coʃas no liquidas = ybcas, aquynsuca
    L, hichan aquynsuca =
  14. De rrepente = yc pquyquyzac, l, yc zemucanza[-]
    c uc, l, yc mucanzac uc =
  15. Derretír = bsiesuca: sieu: chasiesuca: chasieua. =
    chasienynga =
  16. Derretirse = asiensuca
  17. Derrengarʃe =Zquihiques maquyn, mquihiques ma[-]
    quyne, aquihiques maquyne &.a
Derribar =
Manuscrito 158 BNC Vocabulario - fol 53v.jpg


54
  1. Derribar de lo alto = guan btasqua =
  2. Derrìbar en tierra al queſta en pie = hichas bgyisuca, L,
    hichas bzasqua =
  3. Derribar edifiçio = ze[m]mnasuca =
  4. Derribar Caerʃe el edifiçio = a[m]menansuca =
  5. Deʃafiar = afihizaz bzisqua, l, zubac bgasqua =
  6. Desanparar = ypquan bzasqua, l, ypquac btasqua, l, abon
    inasqua. =
  7. Desanparada perʃona = hos pquaoa magueza, L, aquihi[-]
    cha
    n minga magueza
    =
  8. Desañudar = yn bguz mnyscasuca =
  9. Deʃapareʃer = aguezac zegasqua =
  10. Deʃatar = mnyscasuca =
  11. Deʃatarʃe = anyscansuca, no se diʃe de perʃonaʃ =
  12. Desatapar = quyhycas biasqua, l, aquyhyn bgusqua,
  13. Deʃaʃerse = ys amasqua =
  14. Desbaratar generalmente = bguahaiasuca =
  15. Desbaratarʃe = aguahaiansuca =
  16. Desbaratar buhíos, barbacoas &.a = bhychasuca=
  17. Desbaſtar madera = quyez bcahacasuca =
  18. Descalzar es quitar El çapato o sapatos =
  19. Descansar = zpquyquyz azysqua =
  20. Descargar a otro = abuz bgusqua =
  21. Descargarʃe asi = bgu hichan zmnysqua =
  22. Descolgar = guas btasqua =
  23. Descolorído eſtar = abiqueza[1] achan mague =
  24. Desconsertarʃe algun mienbro = zpquacaz ins aquyne

L, zpquacaz ins apquane =

Desconoʃer
Manuscrito 158 BNC Vocabulario - fol 54r.jpg
  1. Creemos que lo correcto debió haber sido abiquez.

# Desconoʃer[, no] Conoser a otro por eſtar mudado o trocado =
zupquac aimynsuca: yo le desconosco, zupquac [m]mimẏn[-]
suca: yo te desconosco =
  1. ­Desconoser[,] tener a uno por otro = zupquanz agosqua
  2. Descortezar = bchusqua =
  3. Descoʃer es lo mismo que deʃatar =
  4. Deʃcomedido[,] mal Críado = apquyquyz yc apuyquynza, mp-
    quyquy
    z mahac apuyquynza
    =
  5. Descubrir alguna coʃa haçer que paresca aclararla = muy[-]
    ia
    n bgasqua
    , L, muyian btasqua, l, muyian bzasqua =
  6. Descubrirse alguna coʃa manifeſtarʃe aclararʃe = muyian
    agasqua, l, muyian azasqua, l, muyian abcasqua. pret.o
    abcaque =
  7. Descubíerto eſtar al modo dicho = muyian azone, L, muyian
    abizin, L, muyian asoane, l, apquane, Conforme al uerbo
    deſtar que pidiere la coʃa =
  8. Descubreʃe[,] echase de uer, pareʃe = muyianua, l, muyiasua?
    y responde, muyianegue, ʃi ʃe descubre. muyianza, no ʃe
    descubre =
  9. Descubrir lo que eſta escondido = achi[s]suca, muyian bzas[-]
    qua
    =
  10. Descubrír El secreto = hisuac zona muyian zegusqua
  11. Descuidarʃe, no cuidar = os zpquanza, L, aquihichan
    zemisquaza =
  12. Descuidarʃe[,] ynadbertir = zpquyquyz amuyne.
  13. Desde que nasi[,] desde que me confese &.a zmuysquyn [y]n xie,
    Confesar bquy[n] n xie &.a generalmente eſta particula
    n xie, se poſtpone al preterito =
Desde
Manuscrito 158 BNC Vocabulario - fol 54v.jpg


55
  1. Desde alli para aca = ynan xie =
  2. Desde alli para alla = yn aia =
  3. Desde aqui aſta alli llega mi labrança = itaz sinac,
    anas anac aquyne, l, itaz sinaca anas anague:
    ys aquyne =
  4. Desde alli aſta aqui llega mi labrança = itaz ana[-]
    ca anyquys sinac aquyne, L, anac anyquys sina
    gue ys aquyne =
  5. Desde aqui alli pondraʃ tal coʃa = sinacaz m[m]zas-
    asi umpquanga, L, asi apquanga. todas eſtas treʃ
    fraçes ʃon la forma de como se a de deçír en qual
    quíera materia donde ubíere semejante ʃentido =
  6. Desde donde âſta donde llega tu labrança o tíerra
    mquycaz epquano anas epquano ys aquynebe,
    o tomandola al trocado y Comensando desde el
    termino de ella se díra deſta manera = epquano any-
    quy
    s epquano ys aquynebe
    , eſta es tambíen Regla
    general para otras materíaʃ =
  7. Desde eſte palo âſta aquella píedra llega mí labranza
    sis quyn anas anac zona hycac apquangan xie gue ita.
    tambíen eſta es regla general =
  8. Desde donde aſta donde lo pusiſte = epquano m[m]zas
    epquaco apquabe[,] epquano m[m]zas epquaco: umpquabe
  9. Desde aquella pared aſta eſte buhío llega mí labranza
    as tapian anyquys sis guec ahunga gue ita =
  10. Desde mí caʃa asta la ygleçia eſta lleno de lodo = zuen anas
    ygleçiac apquangaz, usua fuezy gue =
  11. Desde mi eſtançia aſta la ygleçia aí dos leguas, o es mal
camíno
Manuscrito 158 BNC Vocabulario - fol 55r.jpg


# Camino o eſta todo lleno de lodo = zistançin anas ygleçia[-]
c apquangaz, chue boze gue, o, usua fuyze gue, o, ie machuen[-]
za &.a ai tres días de camino: sua mi[c] gue, L, sua mi[c] gue
yc nynsuca, que quíere deçir ʃe anda en tres díaʃ, eſta eʃ
Regla general para deçir lo que aí de un lugar a otro de díſtan[-]
çia de malo de buen Camíno de lodo o de otra qualquiera
Coʃa. pero eſto se entiende denotando que uamos de un
lugar a otro La regla çiguiente es para la uenída =
  1. Desde la ygleçia a mi eſtançia ai tres días de camíno eſta
    todo lleno de lodo &.a = ygleçian anyquys zistançia[-]
    c ahungaz, sua mi[c] gue, L, sua mi[c] gue husqua, se uíe[-]
    ne en tres díaʃ =
  2. Desde aca alla todo es mal Camino = ʃinac anas asi =
    apquangaz ie machuenza fueze gue =
  3. Desde alla aca todo es mal camíno = anac anyquys si ahun[-]
    ga
    z ie machuenza fuyze gue
    =
  4. Desde tunga a la palma quanto aí = chunsan anas par[-]
    ma
    c pquangaz ficua
    , l, ficaquy pquaoa =
  5. Desde la palma a tunga quantas leguas aí = parman any[-]
    quy
    s chunsac hungaz chue fiua
    , todas eſtas son rre[-]
    glas generaleʃ =
  6. Desde quando = fesn yn xieoa =
  7. Desde quando hablando de poco tiempo eſto es deʃ[-]
    de que hora = ficaxin [y]n xieoa =
  8. Desdícha = chihicha machuenza =
  9. Desdichado = achíhicha machuenza,c aguecua =
  10. Desdíchado ser = achihicha machuenza,c aguene =
  11. Desdichado de mì = hycha tohoni =
Desdoblar
Manuscrito 158 BNC Vocabulario - fol 55v.jpg


56
  1. Desdoblar = ytas btasqua =
  2. Desechar = ypquac btasqua, ai btasqua =
  3. Desdentado = aquyhyquytac o pquaoa, l, aquyhyquytac o puyna,
    l, xinhua, l, sica cahachua =
  4. Desgazar = bcahachysuca, l, bchuzysuca =
  5. Desgazarse = acahachynsuca =
  6. Desgranar maíz = bcahachysuca =
  7. Desgranarʃe = acahachynsuca =
  8. Desgranar legunbreʃ = btohotysuca,
  9. Desgranarʃe asì = atohotysuca =
  10. Deserbar = bxiusuca, l, zhiguasuca =
  11. Desleír = bcunsuca =
  12. Deslenguado = acubunz apuyhyquynza =
  13. Desmayarʃe, amorteçerʃe =
  14. Desmenuzar = z[m]miusuca, l, z[m]mupquasuca =
  15. Desmenuzarse = amiunsuca, l, abupquansuca =
  16. Desnarigado = saca pompuy =
  17. Desnudar a otro = chuhusques bzasqua L, chuhisc btasqua
  18. Desnudarʃe = chuhisc izasqua,
  19. Desnudo eſtar = chuhisc izone =
  20. Desorejado = cuhuca pompuy, L, cuhuca bohochua =
  21. Despauilar = gatu pqua zbgusqua =
  22. Desparçìr, Vide, partir =
  23. Despedazar sín partir = btosqua =
  24. Despedazarʃe aʃi = atosqua =
  25. Despedírʃe = zquibgosqua[1] . despidioʃe de mí, chahac aquibgo =
  26. Despegar = yban btasqua =
  27. Despegarse = yban zemisqua =
Despeńa[-]
Manuscrito 158 BNC Vocabulario - fol 56r.jpg
  1. Creemos que lo correcto debió haber sido Zqui bgasqua.

# Despeńadero = hycazie =
  1. Despeńarʃe = hyiazies[1] , zemisqua, L, hycazies bcasqua.
    preterito: bcaque =
  2. Despeńar a otro = hycazies btasqua =
  3. Despensa del Casique, ijmuy =
  4. Despensa ordinaria de yndíos = chasmuy =
  5. Despensílla = chuhuza =
  6. Desperdiçíar = ai sie btasqua. asy btas achahansuca =
  7. Despertar = me bgasqua =
  8. Despíerto eſtar = me zeguene =
  9. Despertar a otro = aquiba zebiasqua =
  10. Desplegar = ytas zemasqua =
  11. Despues deſta uida = chibgy yquac, l, chibgys apquana
  12. Despues de mańana = moza =
  13. Despues de comer = quychyquy ypquac, l, quychyquys =
    apquana =
  14. Despues es, o, ya es despueʃ = ie ypquac aza =
  15. Despueʃ = ypqua, l, ypquana. poſtpoçiʃion en eſta lengua
  16. Despues de San Juan Vine El dia çíguíente[,] eſto es[,] un dia deʃ[-]
    pues = ʃan Juan ai amiz aican zhuque, l, ʃan Juan ypquan
    aican, zhuque, l, sua [a]t uc zhuque, Vine dos dias despueʃ
    mozan zuhuque, l, moz uc zhuque, l, sua boz uc zhuque,
    Vine tres dìaʃ despueʃ, mic uc zhuque, l, sua mic uc zhuque,
    y asi &.a Víne un mes despueʃ chie [a]t uque zhuque, chie =
    boz uque, y así de los demas j lo mismo se diʃe de los ańoʃ:
    zocam at uque: zocam boz uque =
  17. Despues que uìno El arçobispo Vn día despues = arçobis[-]
    po
    z ahuquez aican zhuque
    [,] moz uque zhuque, todo ʃe

diʃe como
Manuscrito 158 BNC Vocabulario - fol 56v.jpg
  1. Creemos que lo correcto debió haber sido hycazies.

57
ʃe diʃe como arriba =
  1. Deʃabrida coʃa = a chue magueza[,] a ye chue magueza
  2. De eʃa manera = y[n]n agues nuca[,] y[n]n agues nuc. gue =
  3. Deʃear diʃeʃe Con el partiçipio de futuro del Vbo, juntan[-]
    dole el uerbo, aguene, Como se uera por Exemplos çi[-]
    guientes =
  4. Deseo yrme = chasienga cuhuc aguene, ʃi deʃeas Con[-]
    feʃarte, Confesar maquinga cuhuc ague[n]nan, ʃi yo
    deʃeara Confesar, Confesar chaquinga cuhuc u aguecua[-]
    san; de ʃuerte que la uariaçion de los tiempos a de ʃer
    en el verbo aguene El qual a de ʃer çiempre de terʃera
    perʃona: pero deʃotro uerbo ʃiempre se queda El mismo
    partiçipio de futuro y solamente se le muda la per[-]
    ʃona,: Compańera del, aguene, es tanbien eſte Verbo
    agasqua, El qual ʃirve para tiempos que no viene bien
    el, aguene, Como ʃi tubieres deʃeo de Confesar, se a de deʃir
    Confeʃar maquinga cuhuc aguene, tubiſte deʃeo de irte
    masienga cuhuc agaoa. ai eſte partisipio, cuhupqua, ʠ
    es Compańero del partiçipio, cuhuc aguequa, de ma[-]
    nera que ʃon, ʃinonimos: tambien en lugar del aguene,
    puede ponerʃe El Verbo subſtaniuo, gue, pero enton[-]
    ʃes quitase La, c, Como, Confesar chaquinga cuhugue:
    quando ʃe responde por otro ʃe diʃe: Confesar, quinga cuhun
    aguene =
  5. Desear Codiçiar = a[y]bas izysqua, zybas azysqua,
  6. Desollar = bchusqua =
  7. Deſta manera di = sihic uzu =
  8. Deſta manera haz = sihic s[a]o =
Deſta manera
Manuscrito 158 BNC Vocabulario - fol 57r.jpg


# Deſta manera digo = ysc aguque =
  1. Deſta manera haraʃ = ysc mganga =
  2. Deſta manera direis = yesc migunga =
  3. Deſta manera, Como eſto ʃeńalando = sihic ague[-]
    cua, L, fa sihipqua, L, sis cuc aguecua =
  4. Deſterrar[,] eſto es echarlo de la tierra = quycas btasqua,
  5. Deſterrar eſto es echarlo a otra tierra = quyca atuc btyu[-]
    suca , =
  6. Deſtetar = chues btasqua =
  7. Deſtetarʃe = chues zmasqua,
  8. Deſtorçer = mnyscasuca =
  9. Deſtorʃerʃe = anyscansuca =
  10. Desuergonzado = apuyhyquynza. afan magueza
  11. Desuergonzadamente = afan magueza =
  12. Desuergonzado en el hablar = acubunz apuyhyquy[-]
    nza =
  13. Desuiarʃe = ichc isuhusqua, l, ichc izasqua, l, ichc
    bzasqua =
  14. Detener[,] atajar = aquyhyc zquysqua, l, aquyhyc-
    zquynsuca =
  15. Detenerlo eſtorbarle que no baya = aquyhyc zinsuca
  16. Detras d el fui = asucas ina =
  17. Detras de ti uiene = msucas axyquy =
  18. Detras de mi se anda = isucas asyne =
  19. Detras de mi le llebo Vg.a = a mi criado = isucac azons bxy-
    asucac azons ana: Va detras Como Criado =
  20. Detras de mi naçio = isucas uac aza =
  21. Detras del, tras el[,] despues del, hable yo = a[y]pquan zecubu˰ne,
zepquan=
Manuscrito 158 BNC Vocabulario - fol 57v.jpg



58
zypquan acubune =
  1. Detras de mi eſtan âblando = isucas acubunsuca
  2. Detras diçe mal de mi, eſto es en auçion = zitan, L, zitac[-]
    zicaz agusqua =
  3. Detras de mi se llego = zgahas ahuque, L, izitac ahuque
  4. Detras de mi eſta = zegahan asucune, L, izitan asucune
  5. Detras de mi se puʃo = izitan aza, L, zgahan aza =
  6. Detras de mi se acoſto = zegahan ai agu =
  7. Detras de mi se escondio = izitan achysgo, l, zgahan achi[-]
    sy
    go
    =
  8. Detras de mī paʃo = zgahas ami L, izitac ami =
  9. Detras de la caʃa eſta = gue iohozana asucune, L, e zi[-]
    ta
    n asucune
    =
  10. Detras de mi caʃa lo puʃe = zue iohozan bza, L, zu[e] zi[-]
    ta
    n bza
    =
  11. Detras de la pared = ˰Tapie iohozona[1] , l, tapī zitana
    L, tapie iohozana =
  12. Detras del palo eſta = quyc[2] gahan asucune L, quye
    zitana =
  13. Detras del çerro eſta mi caʃa = zuez gua gahan asucune
    L, gua zitan asu asucune, l, gua gahas asucune
  14. Detras de aquel çerro eſta mi labranza = itaz as gua
    gahan apuyne, L, itaz as gua gahas apuyne
  15. Deuanar = zimnez musqua, l, zimnez bgyisuca
  16. Deuda = chubia =
  17. Deudor = achubiague: hombre que deue mucho. chubia[-]
    quyn
    =
  18. Deuer[,] diçeʃe deſta manera = yo deuo a pedro pero el no
me deve
Manuscrito 158 BNC Vocabulario - fol 58r.jpg
  1. Creemos que lo correcto debió haber sido iohozana.
  2. Creemos que lo correcto debió haber sido quye.

: me deue a mi. hycha gue pedro huin ichubiague
pedron hycha zhuin achubia magueza: quien te
deue a ti, xieo mue mhuin achubia aguecua, l, xieo
mue muhin achubiague. yo no deuo nada, hycha ichu[-]
bia
magueza
. quien mas te deue, ynacaiaz xie fu[-]
yz
ua mueo mhuin achubia aguecua
. a quien
mas deues, ynacaiaz xie huina fuyzy mchubia[-]
z aguen, esa plata que diçes quien la deue a quien,
deuesla tu a pedro o pedro te la deue a ti, yse prata
maguisca xieoa chubiague, mueua, pedro huin,
mchubiague, fan pedro mue mhuin achubiague,
pedro me deue dos peʃos, pedro dos peʃoʃ, gue achubia
hycha zhuina =
  1. Dejalo[1] = ysc uc aguecua =
  2. Dejar soltar = u btasqua
  3. Dexar a alguno o alguna coʃa en otra parte = ypquac
    btasqua =
  4. Dexarmelo = zuhuichyc abtatysuca =
  5. Dia = sua =
  6. Dia de carne = chihicaca =
  7. Dia que no es de carne = chihicacanza. si oī es dia
    de carne comelda y si no es dia de carne no la comaiʃ
    fa chihicacac ague[n]nan, pquyn micaia nynga
    chihicacanzacan, mibcazinga =
  8. Dia de trauaxo = choquec aguecua =
  9. Dia que no es de trabajo = choquenza, si oi es dia de tra[-]
    uajo trabajad y çi no es dia de trauajo no trauajeiʃ
    fa chocc ague[n]nan pquyn michoca nga choquenzacan
michozinga
Manuscrito 158 BNC Vocabulario - fol 58v.jpg
  1. Creemos que lo correcto debió ser "dejado" en lugar de "Dejalo".

59
michozinga =
  1. Diablo = guhaioque =
  2. Dīcha buena = chihicha cho =
  3. Dicha mala = chihicha machuenza =
  4. Diente = ʃica =
  5. Dieſtra mano = yta cho =
  6. Diez = ubchihica =
  7. Diez son = ubchihi[c]gue =
  8. Diez ʃeran = ubchihi[c]nga,
  9. Diez si son[,] baſta = ubchihicac ague[n]nan, ysc unga =
  10. Diez çi fueran[,] bueno fuera = ubchihicasan chonga
  11. Diez y seis = quihicha taâ =
  12. Diez y seis son = quihicha tas gue =
  13. Diez y seis seran = quihicha tas nga =
  14. Digno ser[,] mereçerlo[.] Cosa es que[,] diʃe conmigo[,] pro[-]
    porçion tiene conmigo = Zubague: mubague: [a]obague:
    chiubague &.a =
  15. Digno no ʃer = zubanza, mubanza; [a]óbanza &.a
    no soi digno ni mereçedor que uos entreis en mi
    morada = zcuspquac mingas zubanza =
  16. Diferente = mica =
  17. Diferente es = micac aguene =
  18. Dilatar tiempo = ac bquysqua, l, ai bsuhusqua:
    por que andas dilatando el Confesar = hac aguen
    Confesar m[m]quyngaz ac˰an um[m]quysquabe,
  19. Diligente perʃona = ziten iten mague, miten
    mten mague[,] aiten, aten mague =
  20. Dinero = nyia =
Dioʃ
Manuscrito 158 BNC Vocabulario - fol 59r.jpg


# Dios, no ai nombre general de ʃus falsos dioʃeʃ
  1. Disçiplina = guity =
  2. Disçiplinarse = zuitysuca , muitysuca, Vide asotarʃe
  3. Diçipulo Vide aprendiʃ =
  4. Disfrazarʃe = yc zim˰uynsuca, yc mimuynsuca ,
    yc aim˰uynsuca &.a Verbo neutro =
  5. Disfrazar otra coʃa = yc zmimysuca, actiuo
  6. Disguſtado, melancolico eſtar = zpquyquyz=
    amuyhzynsuca =
  7. Doblada cosa = fihiste atyuca =
  8. Doblada eſtar = fihiste atene =
  9. Doblar = fihiste btasqua =
  10. Doblegar = bchihiguasuca , l, z[m]mehetasuca =
  11. Doblegarʃe = achihiguansuca , l, abehetansuca
  12. Doler = aiusuca =
  13. Doler, Compadeçerʃe = btyzysuca , l, chahac aty[-]
    zy
    nsuca
    =
  14. Dolor = iu =
  15. Dolor de Coſtado = fihistac chuec toc
  16. Dueleme la barriga = zietaz aiusuca =
  17. Duele = aiu mague =
  18. Duele mucho = aiuz yne apuyquyne =
  19. Dueleme El Corazon - peʃame = zpquyquyc aty[-]
    zy
    nsuca
    =
  20. Duele mucho la disçiplina, La correa, EL
    açote &.a = aiuz ynia apuyquyne, l, atyhy[-]
    zyn
    z yny apuyquyne
    , l, atyhyzynz yc uc a[-]
    gyine =
Donoʃa =
Manuscrito 158 BNC Vocabulario - fol 59v.jpg