De Muysc cubun - Lengua Muisca

m (Texto reemplaza - '|CONJUGACION = ' a '|PLANTILLAS = ')
m (Variable proto)
 
(No se muestran 121 ediciones intermedias de 2 usuarios)
Línea 1: Línea 1:
{{MUYSKA
+
{{MUI-ESP
 
|IPA_GONZALEZ  = ɣuskua
 
|IPA_GONZALEZ  = ɣuskua
 
|IPA_CONSTENLA =  
 
|IPA_CONSTENLA =  
|IPA_KUBUN    =
+
|PROTO1        = ˈɡuaki-
 +
|PROTO        = ˈɡʷa-wi- → ˈɡʷu
 +
|FON          = ˈɡʷu-
 +
|GRUPO        =
 +
 
 +
[[c1::ɡʷ:j]]
 +
[[c1::u:a]]
 +
[[c1::u:w]]
 +
[[c1::0:i]]
 +
 
 +
|COM          =
 +
 
 +
1. La partícula -wi de los verbos uwa parece propia del uwa central.
 +
2. En uwa gu se deslabializó: ɡua > ɡau > jau
 +
 
 
|MORFOLOGIA    =  
 
|MORFOLOGIA    =  
|CATEGORIA_1  = -skua
+
|SWADESH      = 25
|CATEGORIA_2  = -ky
+
|HOMO          = gusqua
|CATEGORIA_3  =  
+
}}
|DEFINICION    =  
+
 
 +
{{I| sq. tr.| Matar. }}
 +
{{verbo
 +
|imp =
 +
|par_pas = hue/gûe
 +
}}
 +
{{manuscrito_2923|Matar : ''Zebgusqua''. pretérito ''bgu''.|29r}}
 +
{{gra_lugo|''Guſquâ'', Por matar haze, ''gû''.// y por dezir haze ''guʒhû''. |77v}}
 +
{{voc_158|''¿Muysca ma<u>hue</u>z aguenua?'', ¿as muerto algún hombre?;|11v}}
 +
{{voc_158|Nadie lo a muerto. ''Gûe magueza''.|89r}}
 +
 
 +
{{tbn|yawika|Matar|Gómez}}
 +
{{tuf|yaúwinro|Matar|Headland}}
 +
{{tnb|ʝauna (cazar)|Matar|Gómez V|2022}}
 +
{{mot|coa|Matar|Santos}} {{mot|coco|mata, mata|Santos}}
 +
{{mbp|-gua-|Matar|Trillos}}
 +
{{arh|gwak-ʉn|Matar|Huber & Reed}}
 +
 
 +
 
 +
:1. '''siec b~'''. Ahogar en el agua.
 +
{{voc_158|Ahogar a otro desta manera. ''Siec bgusqua''.|9v}}
 +
 
 +
:2. '''abizac zbioques b~'''. Matar apretando el cuello.
 +
{{voc_158|Ahogar a otro apretándole el cuello con la mano. ''Abizac zbioques bgusqua''.|9v}}
 +
 
 +
:3. '''ipquabez abizac bcamys b~'''. Matar a alguien atándole la garganta.
 +
{{voc_158|Ahogar a otro atándole la garganta. ''Ipquabez abizac bcamys bgusqua''.|9v}}
  
I. Decir, narrar, contar. Pretérito: '''zeguky'''. Imperativo: '''uzû'''.
+
:4. '''chihizez achyzas mnyquys bg~'''. Matar echando un lazo al cuello.
{{dic_anonymous|¿Cómo dice, qué dice? ¿''Haco agusqua''?|fol 41r}}
+
{{voc_158|Ahogar a otro echándole un lazo al cuello. ''Chi hizez achyzas mnyquys bgusqua''.|9v}}
{{dic_anonymous|Falso testimonio desir. ''Muyngua zegusqua''.|fol 76r}}
 
{{dic_anonymous|Contar, narrando. ''Zegusqua''.|fol 43v}}
 
:1. Ponerle nombre a alguien.
 
{{dic_anonymous|¿Cómo te llamó? esto es, ¿con qué nombre te nombró? ¿''Ia haco maguquebe''?|fol 41v}}
 
:1. '''ty ~'''. Cantar.
 
{{dic_anonymous|Cantar. Actiuo, ''ty zegusqua''.|fol 36r}}
 
:2. '''-k ~'''. Entender, creer, pensar que.
 
{{dic_anonymous|Entendí, creí, pensé. ''Zegusqua'', con partisipio y esta letra ''c'' puesta al fin del partisipio, como, entendí que auias confesado, ''confesar maquyiac zeguque''. Uéase lo que se sigue.|fol 72v}}
 
  
II. Querer, pretender.
 
{{dic_anonymous|Querer, esto es, yntento tener, pretender, es mi uoluntad. ''Zegusqua''. Béase el arte.|fol 106r}}
 
:1. '''ys ~'''. Faltar. Pretérito '''zeguky'''.
 
{{dic_anonymous|Faltar, no alcanzar. ''Ys agusqua''. Pret[érit]o, ''aguque''. Partiçipios: ''agusca, aguca, agunga''.|fol 76r}}
 
:2. '''ai ~'''. Acostarse para dormir.
 
{{dic_anonymous|Acostarse para dormir. ''Ai zegusqua, aiagu''.|fol 5r}}
 
== b~ ==
 
I. '''b~'''. Matar. Pretérito: '''bgu'''. Imperativo: '''gû'''.
 
{{manuscrito_2923|Matar : ''Zebgusqua''. pretérito ''bgu''.|fol 29r}}
 
{{gra_lugo|''Guſquâ'', Por matar haze, gû.// y por dezir haze ''guʒhû''. |fol 77v}}
 
:1. '''Yn b~''' Anudar.
 
{{dic_anonymous|Añudar, haçer ñudo. ''Ynbgusqua''.|fol 17v}}
 
II. '''b~'''. Tomar, quitar, recibir. Pretérito: '''buguky'''.
 
{{dic_anonymous|Reçiuir. ''Bgusqua; bguque''.|fol 108v}}
 
{{dic_anonymous|Quitar. ''Bgusqua''. Pret[érit]o, ''buguque''.|fol 107r}}
 
III. '''b~'''. Hacer sonar.
 
{{dic_anonymous|Fláuta tañer. ''Flauta bgusqua''.|fol 77r}}
 
{{dic_anonymous|Apedrear el graniço. ''Hichaguaz abgusqua''.|fol 17v}}
 
  
  
|PLANTILLAS    =
+
{{L_I| loc. v. | Verdugo |muysca magusca
|COMENTARIOS  = 
+
|def = lit. el que mata gente
|VER_TAMBIEN  =  
 
 
}}
 
}}
 +
{{voc_158|Verdugo <nowiki>=</nowiki> ''muysca magusca'' <nowiki>=</nowiki>|122v}}

Revisión actual del 14:18 23 mar 2024

gusqua#I sq. tr. Matar.  || gusqua#L_I muysca magusca loc. v. Verdugo (lit. el que mata gente)

Diccionario muysca - español. © Diego F. Gómez (2008 - 2024).

gusqua, gûsqua

Fon. Gonz.*/ɣuskua/ Cons. */ɣuskua/
    ɡʷ:j u:a u:w 0:i
    I. sq. tr. Matar. 

    Imp. . Part. de pret. hue/gûe.

    Matar : Zebgusqua. pretérito bgu. [sic] (Giraldo & Gómez, 2012) - Ms. 2923. fol. 29r

    Guſquâ, Por matar haze, .// y por dezir haze guʒhû. (Dueñas G., Gómez D. & Melo L, 2011.) - Gra. Lu. fol. 77v

    ¿Muysca mahuez aguenua?, ¿as muerto algún hombre?; [sic] (Gómez & Torres, 2013) - Ms. 158. Voc. fol. 11v

    Nadie lo a muerto. Gûe magueza. [sic] (Gómez & Torres, 2013) - Ms. 158. Voc. fol. 89r

    uwa Raw riya: yawika - Matar (Gómez )
    uwa central: yaúwinro - Matar (Headland )
    Barí ará: coa - Matar (Santos)
    Barí ará: coco - mata, mata (Santos)
    damana: -gua- - Matar (Trillos )
    Ikʉ (Arhuaco): gwak-ʉn - Matar (Huber & Reed )


    1. siec b~. Ahogar en el agua.

    Ahogar a otro desta manera. Siec bgusqua. [sic] (Gómez & Torres, 2013) - Ms. 158. Voc. fol. 9v

    2. abizac zbioques b~. Matar apretando el cuello.

    Ahogar a otro apretándole el cuello con la mano. Abizac zbioques bgusqua. [sic] (Gómez & Torres, 2013) - Ms. 158. Voc. fol. 9v

    3. ipquabez abizac bcamys b~. Matar a alguien atándole la garganta.

    Ahogar a otro atándole la garganta. Ipquabez abizac bcamys bgusqua. [sic] (Gómez & Torres, 2013) - Ms. 158. Voc. fol. 9v

    4. chihizez achyzas mnyquys bg~. Matar echando un lazo al cuello.

    Ahogar a otro echándole un lazo al cuello. Chi hizez achyzas mnyquys bgusqua. [sic] (Gómez & Torres, 2013) - Ms. 158. Voc. fol. 9v



    muysca magusca.
    L.I. loc. v. Verdugo ( lit. el que mata gente. )

    Verdugo = muysca magusca = [sic] (Gómez & Torres, 2013) - Ms. 158. Voc. fol. 122v