De Muysc cubun - Lengua Muisca
| tuf | tuf m | tuf a | |
|---|---|---|---|
| ie(2) | ira | Comida | Headland |
| ie(3) | íyara | Humo | Headland |
| ie(4) | yira | Barriga, vientre | Headland |
| iegui | ica iyara | Suelo temblor s.m. (de tierra) | Headland |
| ieta | yira | Barriga | Headland |
| iga | téyara | 1. rastrojo | Headland |
| imuynsuca | tehmonro | v. cambiar | Headland |
| imysuca | tehmonro | 1. cambiar. | Headland |
| ina | inara | adv. cuidado | Headland |
| inagosqua | técuanro túrinro | 1. regañar 1. enojarse. | Headland |
| inquynsuca | íujacro | 1. perder. | Headland |
| insuca | tew̃inro | hablar; charlar | Headland |
| inu(2) | ibt_ira | s. avío; lonche (literalmente: comida para el camino) | Headland |
| iny | tenanro | 1.contestar; hablar. 2. saludar (cuando alguien vuelve). 5. cantar (grillo o pájaro) | Headland |
| iohotysuca | yáhanro jáʔn-ro | Beber | Headland Ruber & Reed |
| iome | yahra | Papa | Headland |
| iomza | yahra | Papa | Headland |
| iontaquyn | ohcá | 1. s. pereza. | Headland |
| iospqua | ocata | buche | Headland |
| ipqua | bahya | pron. suyo | Headland |
| ipqua(2) | icur | Qué. Interrogativo | Headland |
| ipqua(3) | oqué | Gracias (Interj.) | Headland |
| ipta | íbita | 1. camino | Headland |
| isqua | yajquinro,_yaquinro | 2. buscar | Headland |
| istysuca | istinro itinro | Ver. | Headland |
| isu | ehnuti ihyú | continuamente 1. interj. bueno | Headland |
| isua | cuiso | Bandada | Headland |
| itago | tehrá | resto (lo que quedó) | Headland |
| iu | yara ibará | dolor s. picadura; dolor (fuerte del oído, una muela o algo parecido) | Headland |
| iusuca | tohw̃inro tow̃inro | 1. lastimar (a un herido) | Headland |
| iusuca(2) | cohninro,_cohiw̃nro | v_pl. 1. criar (más de uno, en el sentido de producir) | Headland |
| ma- | baha bi | Segunda persona singular Pronombre relativo | Headland |
| maia | báyara | Perro | Headland |
| masqua | bahnro | verter | Headland |
| masqua(2) | bahconro | moverse, batir. | Headland |
| masqua(3) | bahrinro | 2. Disminuir. 1. ... desaparecer (en el agua, avión en el monte). | Headland |
| meheza* | behcha | 1. Batata | Headland |
| menasuca | bura | ligero, rápidamente | Headland |
| mica | baya | Tres | Headland |
| mie | ba bemara | (baa) Ustedes Ustedes | Headland |
| mina | bara | Hace tres días. | Headland |
| misqua | benro | 1. ir; andar. | Headland |
| miun | cacbura bura | 1. miga 'buúra' 1. ceniza | Headland |
| mon | bónira | Hace dos días (Adv.) | Headland |
| mosqua(2) | buchunro | derrumbarse | Headland |
| moza | bot | Pasado mañana | Headland |
| mozu | bucoy | segundo | Headland |
| muyhuasuca | bahconro | moverse, batir. | Headland |
| muyhyca | bacaya | Cuatro | Headland |
| muyhyca(2) | baquira | Ayer | Headland |
| muyhyca(3) | bajca chimar_bajca | 1. Cabresto s. cabuya (de arco) | Headland |
| muyhycana | bacara | hace cuatro días | Headland |
| muyhyzansuca | bayronro,_bachronro | torcer (dos hebras) | Headland |
| muyhyzasuca | bayronro,_bachronro | torcer (dos hebras) | Headland |
| muyhyzy | bacsoyro baquía | Color negro 1. oscuro (de noche, y de un color). | Headland |
| muyhyzyso | rocrama | lagartija | Headlland |
| muyia(2) | bucoy | segundo | Headland |
| muyne | bánara | Pasto | Headland |
| muynsuca | bahninro | 1. terminar. 2. Acabar | Headland |
| muyquy | aca bánara | plana (tierra) llano (no hay monte). | Headland |
| muyso | cumoroá | culebra (término general, animal tabú) | Headland |
| muysqua | cuiinro(2) | 1. v. regar (sembrar semilla de pasto); 2. esparcir; dispersar (gente, o semilla de pasto) | Headland |
| muysysuca | 1. basiro. | Sabor (bueno) | Headland |
| muê | baha behmara | Usted 1. su; usted (mismo, singular se usa para dar énfasis). | Headland |
| nagua* | ráuwarama | 1. Nutria | Headland |
| naqua | tutcuará | Pene | Headland |
| nasqua | rauwinro | entrar | Headland |
| nga(2) | cat | y | Headland |
| npqua | cuácayat | 1. como (en esas circunstancias). | Headland |
| nygua | rauwa | Sal | Headland |
| nyia | raya | oro 1. plata; dinero. | Headland Osborn |
| nyiansuca | sinyonro | Enfriar (Tegría) | Headland |
| nympqua | réowa | ají | Headland |
| nymsuque | rubara | Caracol grande de mar. | Headland |
| nypquasuca | rahcuinro | Oír. | Headland |
| nyquy | saca | Hermano mayor del mismo sexo. | Headland |
| nyscasuca | ricuanro | 1. soltar lo atado. 3. desenvolver. | Headland |
| nysqua | rauwinro(2) ranro | Empezar a (usado en el pasado como verbo auxiliar para algo en proceso) 1. Vender | Headland |
| nysqua(2) | raquinro | Venir | Headland |
| nyunsuca | suhwonro enik eninro | 1. cerrar (ojos, las hojas o flores por la noches) 2. parpadear 3. marchitarse Morir. 1. v. agonizar; desmayar; debilitarse (va a morirse). | Headland Gómez & Bonilla |
| o | -u | El sufijo -u indica el papel temático vocativo | Headland |
| obta | ubará | 1. último. 2. puntas (de árbol, de leña cortada, de un lápiz, de palo para andar). 3. obsequio; ñapas (pequeña parte que se da de más). 4. Copa (de árbol) | Headland |
| ohosysuca | onro(2) | 'oónro' pintar; manchar | Headland |
| ona | bahsirá | lombriz | Headland |
| onansuca | ún_rehjecro ohnro | Madurar la fruta Podrir | Headland |
| onasuca | wahninro | 1. Quemar | headland |
| one | ahná | s. huevo | Headland |
| paba | tetá | Papá | Headland |
| pihigua | cucua | 'cujcua' 1. hoyo (pequeño en el agua o en la tierra para sacar agua). 2. pared sin tapa. | Headland |
| pinzysuca | bútanro bústanro | Machacar | Headland |
| pohopansuca | borjacro | 1. ampollar | Headland |
| pohoze | cuitro | 1. adj. bastante; mucho; grande; demasiado; más. | Headland |
| posysuca | bosinro | 1. Estallar, 2. Reventar, 3. Aplastar, pisar. | Headland |
| pqua | cuwa | Músculo de la lengua, idioma | Headland |
| pqua(2) | cucuá,_cucuwá | semilla (de limón, tomate, guayaba, naranja, y zapallo, pasto etc.) | Headland |
| pqua(3) | cuahsoro | medio (cocido) | Headland |
| pquaca | cuica kʷíka cuicá | Brazo | Headland Huber & Reed |
| pquagua | cuaya cuáyara | Bobo 1. adj. mudo (sentido principal); tonto; bobo. | Headland |
| pquahaza | cuira | trueno | Headland |
| pquane | cuaninro bárcuano | 2. vivir. 3. morar no hay | Headland |
| pquapqua | ocuara | s. sombrero | Headland |
| pquaqueba | cuistoca kʷik-toka | hombro | Headland Huber & Reed |
| pquasqua | cuwinro cunro | Llegar (Cobaría) v. llegar | Headland |
| pquasqua(2) | cuihinro | Tejer mochilas y chinchorros que tejen los hombres. | Headland |
| pquasqua(3) | úquinro | Sacar (no más de a una, con mano o taza). | Headland |
| pqueta | cuáyara | 1. mudo (sentido principal); tonto; bobo. | Headland |
| pquihista | quehrosa | Perico | Headland |
| pquihiza | cuira | 1. Trueno. 2. Relámpago. | Headland |
| pquycansuca | cuicanro | reunir | Headland |
| pquyhyta | cochá | 6. s. (hermano de la mujer) cochá. | Headland |
| pquyhyxio | cuasayro | Blanco, color. | Headland |
| pquyquy | cuecunro | ponerse triste | Headland |
| pquysqua | cuicanro | v. mezclar, reunir. | Headland |
| psihipqua | rewina | 1. cacique. 2. cantor (para ceremonias) | Headland |
| punsuca | cuaquinro cuhmonro | 1. v. oprimir 3. v. cansarse. 1. v. exprimi | Headland |
| puyne | cuitro cónuro | 1. adj. bastante; mucho; grande; demasiado; más. 1. Pequeño, chiquito. 2. Poco | Headland |
| puyquyne | cuicanro | v. mezclar, reunir. | Headland |
| pyhypa | íkara | Espalda | Headland |
| quan | cuara cuaquir | 1. Pero 1. Pero 2. aunque | Headland |
| quibze | cachá | Tiragomas | Headland |
| quichquaquyn | quéswamara | Talón | Headland |
| quigua(2) | kamkiba | dormilón | Casilimas |
| quihicha | quesa(4) at_quesa | 1. pie. 1. muñeca | Headland |
| quihicha(2) | quesa(2) | causa (a causa de). | Headland |
| quihichypqua | quehstumá quesa tutcuara | raícero (término específico, Canna Sp., comestible) Huerta 1. Raíz principal 2. Tronco | Headland |
| quihisqua | quequinro,_quejquinro | 1. coser; remendar (ropa). 2. picar con espina o aguja. | Headland |
| quy uba | caruc_uba | pepa de un árbol | Headland |
| quyba | cam | Sueño | Headland |
| quybysuca | cáminro | Dormir | Headland |
| quyca | cajca | Tierra, mundo, patria. | Headland |
| quychquysuca | cócaro | comer | Headland |
| quye | cárucua | 1. árbol; palo (término general). | Headland |
| quyeca | cuicara | cuicara s. 1. rama (árbol, río) 2. gajo | Headland |
| quyhy | cáhmora,_cáhmara | 1. adelante (tiempo, primero). | Headland |
| quyhyca | caca | Boca | Headland |
| quyhye | cajara cahára | 1. quijada; mandíbula. mentón | Headland Huber 6 Reed |
| quyhyne | cacumá | 1. tapa (para la olla hecha de hojas de rascador) | Headland |
| quyhynsuca | cohwinro | Gritar | Headland |
| quyhyquyco | quiquitro | Amargo | Headland |
| quyhysa | cárosa | Algodón | Headland |
| quyhytansuca | questanro,_quetanro | 1. Amarrar | Headland |
| quyhytysuca | cotinro | Partir, dividir. | Headland |
| quyhyusuca | cuíhinro | cavar (zanjas) | Headland |
| quymy | cara(2) | Jefe | Headland |
| quyn | ruwa | término general para animales comestibles | Headland |
| quynansuca | cuehchuro | v. rechinar; crujir (los dientes) | Headland |
| quyne | cárara cárucua | 1. Hueso. 2. Canilla. árbol | Headland |
| quyngua | cánara(2) | Barba, bigote | Headland |
| quyntansuca | cohchunro chitonro | 1. arrugar (de ropa,y piel) 1. v. arrugarse | Headland |
| quynza | chícara | colibrí | Headland |
| quyquysuca | wahw̃unro | Repartir | Headland |
| quysca | ijca | Hierba comestible. | Heanland |
| quysqua | yajquinro,_yaquinro cáysiro | Hacer adj. estoy ocupado. | Headland |
| quysqua(2) | cáquinro | 1. coger (de pescar, o de coger animal vivo, o gente) 2. detener. | Headland |
| quysua | caruwá | Alacrán | Headland |
| quysynsuca | yehninro | 1. levantarse 5. pararse | Headland |
| sa | arcuta arícara | 1. encima | Headland |
| saca | reja recha | Nariz | Headland |
| saca(2) | sec_séc_bicaro | Desgastar | Headland |
| sacate | siricajá,_siricachá | ruana | Headland |
| sahachysuca | sorunro rihnonro | Mezclar combinación de comida. mezclar (con sal, azúcar, aceite, o miel). | Headland |
| sahaoa | raa | Esposo (Cobaría) | Headland |
| sahaquysuca | rihnonro | Mezclar con sal, azúcar, aceite, etc | Headland |
| saia | séroa | 1. s. viento. 2. adj. frío. | Headland |
| sica | siquía shika | Colmillo, canino Herramientas e instrumentos cortantes de animales: dientes y garras. | Headland Osborn |
| simque | tucura,_tucra | 1. caudal | Headland |
| simte | sihmita | Tijereta | Headland |
| sina | usara | adv. aquí; acá | Headland |
| sipqua | siyoá | 1. s. peña. 2. s. abismo. | Headland |
| sipquagosqua | ríonro | 3. acusar. | Headland |
| sipquasuca | ríonro | 3. acusar. | Headland |
| sisque | rihcá | 1. agua termal | Headland |
| sitynsuca | sehnro | 2. v. i. adelgazar. | Headland |
| soane | asunro(2) | 1. extender. | Headland |
| sospqua | rócura | Araña | Headland |
| sosqua | rocuanro | chirriar (sonido del viento al levantar las tejas). | Headland |
| sosqua(2) | roquinro | Traer | Headland |
| sosua | bahsirá | 1. (de tierra y parásitos de los intestinos) bahsirá. | Headland |
| spqui | icuatan,_incuatan quiná | 1. rápidamente . 1. rápidamente | Headland |
| su cubun | rio_cuwa | lengua de los blancos | Headland |
| sua | rahsa | Sol | Headland |
| sua(2) | riya | 1. día (para contar) | Headland |
| suahuansuca | sahuwinro | 1. v. romper; quebrar (con piedra); 3. picar (los árboles para abono, preparar la roza para sembrar). | Headland |
| suame | sémara | más tarde | Headland |
| suamny | soná | 1. Pantano. 2. humedad (de tierra). | Headland |
| suasqua | asunro(2) | 1. extender. | Headland |
| suaty | ritá | Verano | Headland |
| sucgo | sucjira | Yesca, balso (Árbol) | Headland |
| sucune | rehquinro(2) | Estar | Headland |
| sue | ruwásira rioá | pájaro (término general para aves pequeñas) blanco (gente) | Headland |
| sueguana | ruwásira | Término general para aves pequeñas | Headland |
| suhuca | rustará | Cola | Headland |
| suhusqua | ruquinro | Estirar, tirar. | Headland |
| suhusua | ruhscuá | Granos en la piel | Headland |
| suize | súbira | purito; rasquiña | Headland |
| sumgui | raucuá | Tórtola | Headland |
| sumne | ohrmata | Pato | Headland |
| sune(2) | rura(2) | semilla | Headland |
| sunsuca | síhw̃anro séhw̃anro | 1. Pensar; 2. Creer. 1. Pensar (Plural); 2. Creer (Plural). | Headland |
| supqua | rúcura | murciélago (chupan la sangre a la gente) | Headland |
| supquaquyn | ruhcuinro | 1. esconder. 2. enterrar | Headland |
| supqui | rúmira | 1. cal. | Headland |
| suque | sucua | Sopa | Headland |
| suquyne | rojócara | Venado. (Cobaría) | Headland |
| ta(2) | tiw̃a chia | huerta roza | Headland |
| ta(3) | tan | resistente (no se quema rápido, leña verde, cal, ollas de barro). | Headland |
| taa | téraya | Seis | Headland |
| taana | tératra | Hace seis días | Headland |
| tagua | tiw̃a | huerta | Headland |
| taguasuca | tequinro | 1. v. golpear (pita); 2. v. golpearse | Headland |
| tamsa | túninro | 1. v. pagar. | Headland |
| tamuy | teba | Poste (para la casa) | Headland |
| tansuca | tijcanro(2) | 1. v. caer (de arriba). 2. bajar (lo tejido en el telar, el precio). 3. descargar (la maleta de la espalda). 4. aterrizar (avión). | Headland |
| tasqua | tenro | 1. Verbo auxiliar. 2. tirar. 3. botar. 4. echar. | Headland |
| tasqua(2) | tuw̃ro | Entrar todos a la vez | Headland |
| tazy | tatora | s. tubérculo (término específico, amargoso, comestible y medicinal) | Headland |
| tecua | sáhtcana | 1. niño | Headland |
| tinansuca | tenanro | 1.contestar; hablar. 2. saludar (cuando alguien vuelve). 5. cantar (grillo o pájaro) | Headland |
| toba | útuwa | Otoba; carreña (término específico, medicina) | Headland |
| tobasuca | úbitro,_úbira | 2. Redondo | Headland |
| tochua | tota | Avispa | Headland |
| toque | torá ohcua | 1. arroyo (de agua), quebrada. 1. Valle, barranca, quebrada. | Headland |
| tosqua | tenro(2) uhcara | rajar (leña) 1. hueco | Headland |
| toza | tumisá | gorgojo | Headland |
| tyba | taw̃aya | 1. maduro. 2. amarillo. | Headland |
| tybansuca | tamonro | Amarillar | Headland |
| tybso | tábira | Arcilla para hacer ollas | Headland |
| tyhyba | tánuba | Hígado | Headland |
| tyhyca | ticaya | Verde (Color) | Headland |
| tyhyquy | tacuara | Hoja de Borrachero, planta | Headland |
| tyhyta | tatora | Tubérculo amargoso, comestible y medicinal | Headland |
| tymy | tima | grasa sucio | Huber & Reed Headland |
| tysqua | cháquinro | 1. Poner, colocar. | Headland |
| tytua | chohcha,_chohja | 1. ranchito | Headland |
| tytysuca | tíyunro | Sacudir | Headland |
| tyusuca | áyinro | 1. mandar. | Headland |
| tyzysuca | sehnacro sehnaqui_batro | Amar v. no querer. | Headland |
| u | cut(2) | 1. con (instrumento). | Headland |
| u(2) | ísuwar ísura úsora adv. úsara | 1. abajo 2. fondo; profundo 1. 'uúsara' adv. adentro (de la casa) | Headland |
| ua | -ca/-qui -ya/-yi | Sufijo interrogativo (presente) Sufijo interrogativo (pasado) | Headland |
| ua(3) | iba | 1. trabajo (en grupo, después toman guarapo). | Headland |
| uac | wátara,_wátura | afuera (muy cerquita de la casa) | Headland |
| uaca | acura acu | Para | Headland |
| uacha* | wachamá | 1. huache (término específico, chiquito). | Headland |
| uahaquesuca | úcajacro | Olvidar | Headland |
| uaia | abá | Mamá | Headland |
| uaque | uwa íw̃aca | Gente, persona amigo; compañero | Headland |
| uaquensuca | úcajacro | 1. olvidar | Headland |
| uasgua | wakha wacjá | Criatura, niño (a) 1. hijo/a. | Osborn Headland |
| uasqua | waanro | 2. abrir (puerta) | Headland |
| uasqua(2) | wíquinro wikina | Dar dar | Headland Gómez V |
| uba | uba anab_uba | (Tegría) s. moler (piedra de, la de encima) 'uúba' 1. semilla (de cuesco, mantecoso, aguacate, batata, maíz, fríjol). 2. pepa; fruta 'uúba' 2. pepa; fruta. | Headland |
| uba(2) | ubocha uwa | Pareja, compañero (Hablando de animales.) 1. persona. 2. indígena. 3. tunebo. 4. (Cobaría) persona que no es pariente. 5. descendiente. 6. gente. | Headland |
| ubchihica | ucásia | Diez | Headland |
| ubso | chahrá | primo (del hombre, el hijo del hermano del sexo opuesto del papá o la mamá, también se usa para los hijos de los primos de los padres). | Headland |
| uca(3) | acat | 1. después (de poco tiempo). | Headland |
| ucata | wátara,_wátura | afuera (muy cerquita de la casa) | Headland |
| uchasa | cáhujeyra | pron. otro | Headland |
| ue | úsia úsara | hogar; casa. 'uúsara' adv. adentro (de la casa) | Headland |
| uitysuca | buquinro | pegar; golpear (con bejuco o palo). | Headland |
| umpa | buá | Gavilán | Headland |
| umza | wansara | 1. adv. noche (por toda la) | Headland |
| una | rahraya utar_uriar | otro lado adv. distancia (medio kilómetro aproximadamente). | Headland |
| une | tohnunro | 1. hacer barro (suelo mojado). | Headland |
| unsuca | buhtchacro | 1. tumbar. 2. arrancar (de raíz). 3. inclinarse. | Headland |
| upqua | uba | Semilla, fruta, ojo, estrella | Headland |
| uque | ojca(2) | Color | Headland |
| uquysuca | wahcunro | 2. medir | Headland |
| uscansuca | wácanro | 1. voltear 2. apartar; dejar (algo con lo cual estaba comprometido). | Headland |
| uscasuca | wácanro | Voltear | Headland |
| usqua(2) | waquinro | Decir | Headland |
| usynsuca | úhnonro | sacudir; mover (brazos, piernas, o la lengua de una persona, ramas de un árbol por el viento o una persona). | Headland |
| uta | awatá | 1. Terreno donde está o se construirá una casa. 2. Patio | Headland |
| utysuca | wahnro | 1. comprar | Headland |
| uze | chicha | s. nido | Headland |
| uâ | cuir aw̃atá awatá | s. nube (literalmente: el puesto del trueno) s. 1. terreno de la casa | Headland |
| uênsuca | uhw̃anro,_uhw̃onro | v. calentar. | Headland |
| xicasâ | sícara | 1. De | Headland |
| xie(2) | riha | 1. agua, río. | Headland |
| xiegosqua | sihrunro | 1. tomar de pelo; fastidiar. | Headland |
| xihisqua | rihinro | 1. cortar; aserrar; rasguñar (acción lenta como aserrar) | Headland |
| xihisqua(2) | rijquinro | Sembrar | Headland |
| xinsuca | iinro | remendar | Headland |
| xiquysuca | incuatró | seco | Headland |
| xis | ucha úiya ucha,_uha | Este pron. 1. él (cerca) 2. ella (cerca) | Headland Huber & Reed |
| xisgua* | retwara | 1.s. tubérculo (término específico, comestible parecido a sara, Canna sp.) | Headland |
| xiu | rihara | Jugo | Headland |
| xiua | riwa riʔwa | 1. Laguna. 2. Lluvia. Lago, alguna. | Headland Huber & Reed |
| xiuhun | ríhrama | sudor | Headland |
| xiê | rehrá | Quién. Interrogativo | Headland |
| xu* | ruhrama rurama | 1. armadillo (chiquito) 1. cachicamo | Headland Gómez |
| xuaz | risa | Rocío | Headland |
| xui | rihara | líquido, jugo, caldo. | Headland |
| xyquy | raquinro ra~wi | venir ven | Headland Huber & Reed |
| ybca | ica | 1. suelo | Headland |
| ybsa | ibará | 1. mosco 2. avispa. 3. Insectos que molestan. | Headland |
| ybza | cacumá kak-umá | 1. Labio | Headland Huber & Reed |
| yca | icara | Vez | Headland |
| yca(2) | aca(2) | 'aáca' 2. ángulo; extremidad; borde. | Headland |
| ye | -itro | 1. parecido | Headland |
