De Muysc cubun - Lengua Muisca

m
 
(No se muestran 144 ediciones intermedias de 3 usuarios)
Línea 1: Línea 1:
{{MUYSKA
+
{{MUI-ESP
 
|IPA_GONZALEZ  = kihiʂa
 
|IPA_GONZALEZ  = kihiʂa
 
|IPA_CONSTENLA =  
 
|IPA_CONSTENLA =  
|IPA_KUBUN    = khiʂa
+
|PROTO1        = 'kitsa
 +
|PROTO        = 'ki(t)sa
 +
|FON          = 'ki(ʔ)ʃa
 +
|FONE          = 'ki(ʔ)ʃa
 +
|GRUPO        =
 +
 
 +
[[c1::k:k]]
 +
[[c1::i:e]]
 +
[[c1::ʔ:0]]
 +
[[c1::ʃ:s]]
 +
[[c1::a:a]]
 +
 
 +
|COM          =
 +
 
 +
1. (chb) *s > *sʲ / e_
 +
2. Aspiración de *k en posición inicial. Ver ortografía de Lugo.
 +
3. Es probable que en el Proto Magdalénico existiese *ts y que *t > ʔ en wiwa. La evidencia es el ensordecimiento de la vocal "kɨsá / ksá". 
 +
4. ¿Geminación en uwa de 'ts' > 'ss' > 's' (2. P.CHIBCHA kʷ → hw → b/h - P.CHIBCHA kʷ → k)?
 +
 
 
|MORFOLOGIA    =  
 
|MORFOLOGIA    =  
|CATEGORIA_1  = Nombre
+
|HOMO          = quihicha
|CATEGORIA_2  = Topónimos
+
|SWADESH      = 55
|CATEGORIA_3  =  
+
}}
|DEFINICION    =  
+
 
 +
 
 +
{{I| s. | Pie, pata, *base.
 +
|sema= Pie
 +
|cit=
 +
 
 +
{{voc_158|Pie. ''Quihicha''.|98r}}
 +
 
 +
|cog =
 +
 
 +
{{tuf|quesa(4)|1. pie.|Headland}}
 +
{{tuf|at_quesa|1. muñeca|Headland}}
 +
{{tbn|keskara|Pie|Bonilla & Gómez|<!-- 'Base' de la mano -->}}
 +
{{mot|kittuu|Pie|Mogollón}}
 +
{{mbp|kɨsá|Pie|Huber & Reed}}
 +
{{arh|kʉttʉ|Pie|Frank}}
 +
{{arh|kətə|Pie|Landaburu}}
 +
{{kog|kasa|Pie|Huber & Reed}}
 +
{{cbg|kissa|Pie|Niño}}
 +
{{cjp|klö|Pie|Peña}}
 +
{{bzd|kalö̀jkue|pie|Margery (Krohn)|<!-- kalo-hkue -->}}
 +
 
 +
 
 +
|sub=
 +
 
 +
{{subacep
 +
|
 +
| Pata de animal.
 +
| citas =
 +
{{voc_158|Pata de animal. ''Quihicha''.|18r}}
 +
}}
 +
 
 +
 
 +
{{subacep
 +
 +
| Base
 +
| def = Objeto que rodea la base de algo
 +
| sema = Base
 +
| sema1 = Cuello
 +
| citas =
 +
 
 +
{{voc_158|Collarejo <nowiki>=</nowiki> ''chyza quihicha'' <nowiki>=</nowiki>|40r}}
 +
 
 +
}}
 +
 
 +
 
 +
{{subacep
 +
| quihichy[[-ba]]
 +
| Dedo del pie
 +
|sema=Pie
 +
|sema1=Dedo
 +
|cog=
 +
 
 +
{{tuf|quesuba|Dedo del pie.|Headland}}
 +
{{mbp|kəsá mburu|Dedo|Huber & Reed}}
 +
{{arh|kətti zə-wa|Dedo|Huber & Reed}}
 +
{{kog|kása-búldu|Dedo|Huber & Reed}}
 +
 
 +
|citas=
 +
 
 +
{{voc_158|Dedo del pie. ''Quihichyua''.|52v}}
 +
{{manuscrito_2923|Dedo del pie &#61; ''Quihichyba''.|16v}}
 +
 
 +
}}
 +
 
 +
 
 +
{{subacep
 +
| ~ oque
 +
| Pisada
 +
| sema = Señal
 +
| citas =
 +
{{manuscrito_2923|Pisada <nowiki>=</nowiki> ''quihicha oque''.|33r}}
 +
}}
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
| cons =
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
 
 +
{{subacep
 +
| {{POSS}}-{{~}}{{ALL}}
 +
| De, por causa de
 +
|def = Denota la causa u origen de algo. Parece usarse sólo con personas
 +
|sema=De
 +
|citas=
 +
 
 +
{{voc_158| Esconder &#61; ''bchiysuca''. escondíolo de mi. ''zequihichac abchisy'' &#61;|74r}}
 +
{{voc_158| Escondioʃe de mi &#61; ''zequihichac achisgo'' &#61;|74r}}
 +
{{voc_158| Llorar a otro <nowiki>=</nowiki> ''aquihichac zeconsuca'' <nowiki>=</nowiki>|85v}}
 +
 
 +
}}
 +
 
 +
 
 +
{{subacep
 +
| {{POSS}}-{{~}}{{INE}}
 +
| Contra, por causa de
 +
|def = Parece usarse sólo con personas
 +
|sema=Contra
 +
|citas=
 +
 
 +
{{voc_158|Contra ti está mascando hayo. ''Umquichac abchusqua''.|44r}}
 +
 
 +
}}
 +
 
 +
 
 +
{{subacep
 +
| {{N}} {{~}}{{INE}}
 +
| Al pie de, junto a.
 +
|come=
 +
 
 +
La cita de la acepción del ejemplo podría entenderse como "en la parte baja" de algo, pero el cognado uwa parece indicar que significa 'junto a'.
 +
 
 +
|cog=
 +
 
 +
{{tuf|quesa(4)|''ques ícara''. al pie de.|Headland}}
 +
 
 +
|citas=
 +
 
 +
{{voc_2922|Cabar al pie del arbol. ''quye quihichan bquyhyusuca''.|31r}}
 +
 
 +
}}
 +
 
 +
 
 +
{{subacep
 +
| {{POSS}}-{{~}}{{INE}}
 +
| En amparo de
 +
|def = lit. al pie de
 +
|sema=Cuidar
 +
|citas=
 +
 
 +
{{voc_158|Cuydar de alguna cosa. ''Aquihichan zemisqua'' [o] ''zepquansuca'' [o] ''aquichan zequynsuca''.|45r}}
 +
{{voc_158|Desanparada persona. ''Hos pquaoa magueza'' [o] ''<u>aquihi chan</u> minga magueza''.|54r}}
 +
 
 +
}}
 +
 
 +
 
 +
{{subacep
 +
| {{POSS}}-{{~}} [[bohoze]]
 +
| A pie
 +
|def = Literalmente "con mis pies, con tus pies, etc"
 +
|citas=
 +
 
 +
{{voc_158|A pie. ''Zquihicha bohoze, mquihicha bohoze'', etc. |18r}}
 +
 
 +
}}
 +
 
 +
 
 +
}}
 +
 
 +
 
 +
 
 +
{{II| num. | Diez, pies |
 +
|gra = Seguido de otro numeral
 +
|come = Metáfora de los diez dedos de los pies
 +
|sema=Número
 +
|cit=  
  
1. Pie o pata.
+
{{voc_158|Diez y seis. ''<u>Quihicha</u>ta â''.<br>Diez y seis son. ''<u>Quihicha</u>tas gue''.<br>Díez y seis serán. ''<u>Quihicha</u>tas nga''.|59r}}
{{dic anonymous|Pie. [[kihicha|Quihicha]].|fol 98r}}
 
{{dic anonymous|Pata de animal. Quihicha.|fol 18r}}
 
{{dic anonymous|A pie. ''Zquihicha bohoze, mquihicha bohoze'', etc. |fol 18r}}
 
2. Santafé, lugar; por lo menos así aparece registrado en el diccionario del manuscrito anónimo en la entrada siguiente, aunque parece significar algo muy distinto a Bogotá o ''Muyquyta''.
 
{{dic anonymous|Açercarse al lugar o persona. ''Btequesuca''; como, ''iechunsa chibtequesuca'', ya nos bamos açercando a Tunja; ''iequihicha chibteque'', ya nos emos açercado a Santafé.|fol 6r}}
 
  
|CONJUGACION  = 
 
|COMENTARIOS  = 
 
|VER_TAMBIEN  =
 
 
}}
 
}}

Revisión actual - 19:18 16 nov 2025

quihicha#I s. Pie, pata, *base.  || quihicha#II num. Diez, pies  || quihicha#III  || quihicha#IV  || quihicha#V  || quihicha#L I

Diccionario muysca - español. © Diego F. Gómez (2008 - 2025).

quihicha, qhicha, qhicħa, qhicħâ, qhuicħa, qhîcħa, qhîcħâ, quicha, quihycha

Fon. Gonz.*/kihiʂa/ Cons. */kihitʲa/
    k:k i:e ʔ:0 ʃ:s a:a
    I. s. Pie, pata, *base. 

    Ver también " Pie ": quihicha

    Pie. Quihicha. [sic] (Gómez & Torres, 2013) - Ms. 158. Voc. fol. 98r

    uwa central: quesa(4) - 1. pie. (Headland )
    uwa central: at_quesa - 1. muñeca (Headland )
    uwa Raw riya: keskara - Pie (Bonilla & Gómez )
    Barí ará: kittuu - Pie (Mogollón)
    damana: kɨsá - Pie (Huber & Reed )
    Ikʉ (Arhuaco): kʉttʉ - Pie (Frank )
    Ikʉ (Arhuaco): kətə - Pie (Landaburu )
    kággaba (kogui): kasa - Pie (Huber & Reed )
    ette taara: kissa - Pie (Niño)
    Cabécar: klö - Pie (Peña)
    Bribri: kalö̀jkue - pie (Margery (Krohn))
    1. Pata de animal.

      Pata de animal. Quihicha. [sic] (Gómez & Torres, 2013) - Ms. 158. Voc. fol. 18r


    2. Base (Objeto que rodea la base de algo)

      Collarejo = chyza quihicha = [sic] (Gómez & Torres, 2013) - Ms. 158. Voc. fol. 40r

      Ver también " Base ": quihicha

      Ver también " Cuello ": bize quyne, chyza, gy quihicha, gy(2), gyquyn, hita, iospqua, pquohoza, quihicha, uinpqua, zoipqua, zoipquyta


    3. quihichy-ba
    4. Dedo del pie

      Dedo del pie. Quihichyua. [sic] (Gómez & Torres, 2013) - Ms. 158. Voc. fol. 52v

      Dedo del pie = Quihichyba. [sic] (Giraldo & Gómez, 2012) - Ms. 2923. fol. 16v

      Ver también " Pie ": quihicha

      Ver también " Dedo ": -ba, coca, coquiba, quihicha, yta


    5. ~ oque
    6. Pisada

      Pisada = quihicha oque. [sic] (Giraldo & Gómez, 2012) - Ms. 2923. fol. 33r

      Ver también " Señal ": quihicha

    Construcciones:
      [POSS]-quihicha-n[INE]
    1. De, por causa de (Denota la causa u origen de algo. Parece usarse sólo con personas)

      Esconder = bchiysuca. escondíolo de mi. zequihichac abchisy = [sic] (Gómez & Torres, 2013) - Ms. 158. Voc. fol. 74r

      Escondioʃe de mi = zequihichac achisgo = [sic] (Gómez & Torres, 2013) - Ms. 158. Voc. fol. 74r

      Llorar a otro = aquihichac zeconsuca = [sic] (Gómez & Torres, 2013) - Ms. 158. Voc. fol. 85v

      Ver también " De ": -s(2), quihicha, xicasâ


    2. [POSS]-quihicha-n[INE]
    3. Contra, por causa de (Parece usarse sólo con personas)

      Contra ti está mascando hayo. Umquichac abchusqua. [sic] (Gómez & Torres, 2013) - Ms. 158. Voc. fol. 44r

      Ver también " Contra ": quihicha


    4. [N] quihicha-n[INE]
    5. Al pie de, junto a.

      Cabar al pie del arbol. quye quihichan bquyhyusuca. [sic] (Giraldo & Gómez, 2012) - Ms. 2922. Voc. fol. 31r

      Comentarios: La cita de la acepción del ejemplo podría entenderse como "en la parte baja" de algo, pero el cognado uwa parece indicar que significa 'junto a'.


    6. [POSS]-quihicha-n[INE]
    7. En amparo de (lit. al pie de)

      Cuydar de alguna cosa. Aquihichan zemisqua [o] zepquansuca [o] aquichan zequynsuca. [sic] (Gómez & Torres, 2013) - Ms. 158. Voc. fol. 45r

      Desanparada persona. Hos pquaoa magueza [o] aquihi chan minga magueza. [sic] (Gómez & Torres, 2013) - Ms. 158. Voc. fol. 54r

      Ver también " Cuidar ": ho, misqua, quihicha, zihisqua


    8. [POSS]-quihicha bohoze
    9. A pie (Literalmente "con mis pies, con tus pies, etc")

      A pie. Zquihicha bohoze, mquihicha bohoze, etc. [sic] (Gómez & Torres, 2013) - Ms. 158. Voc. fol. 18r



    II. num. Diez, pies (  Gram. Seguido de otro numeral.)

    Comentarios: Metáfora de los diez dedos de los pies

    Ver también " Número ": aca, ata, boza, cuhupqua, gueta, hyzca, mica, muyhyca, quihicha, suhuza, taa, tama, ubchihica

    Diez y seis. Quihichata â.
    Diez y seis son. Quihichatas gue.
    Díez y seis serán. Quihichatas nga. [sic] (Gómez & Torres, 2013) - Ms. 158. Voc. fol. 59r