De Muysc cubun - Lengua Muisca

m
 
(No se muestran 17 ediciones intermedias de 3 usuarios)
Línea 3: Línea 3:
 
|anterior = fol 30r
 
|anterior = fol 30r
 
|siguiente = fol 31r
 
|siguiente = fol 31r
|foto = Manuscrito_2923_BPRM_2r.jpg
+
|foto = Manuscrito_2923_BPRM_fol_30v.jpg
 +
|morfo_d =
 +
 
 +
# Muchas veces = '''[[fie]]'''. {{lat|l.}} '''[[yn(2)|yn]] [[a-|a]][[puyquyne]]'''.<br>
 +
# Mucho = '''[[fie]]'''. {{lat|l.}} '''[[yny]] [[a-|a]][[puyquyne]]'''. / Era mucho ó poco? '''[[fique(2)|fique]][[-n(4)|n]][[-za|za]][[-oa|oa]]'''?<br> '''[[fie]][[-oa|oa]]'''?/ Muchos = '''[[fie]]'''. {{lat|l.}} '''[[yny]] [[a-|a]][[puyquyne]]'''.<br>
 +
# Muchacho = '''[[muysca]] [[cha]]''', {{lat|l.}} '''[[guasga]] [[cha]]'''.<br>
 +
# Muchacha = '''[[muysca]] [[fucha]]'''. {{lat|l.}} '''[[guasga]] [[fucha]]'''.<br>
 +
# Mudar, ó trastocar = '''[[ze-|Ze]][[-m|m]][[imysuca|imy]][[-suca|suca]]'''.<br>
 +
# Muela de la boca = '''[[hyco]]'''.<br>
 +
# Muger = '''[[muysca]] [[fucha]]'''.<br>
 +
# Muger = {{lat|id est, vxor|Es decir, la esposa}} = '''[[gui]]'''. {{lat|l.}} '''[[gui]] [[guaia]]'''. {{lat|l.}} '''[[chuhuza(2)|chuhuza]] [[guasga]]'''. {{lat|l.}} '''[[ze-|Ze]]'''-<br>'''[[gui]]. [[?|i.suquynê]]''', es mi muger.<br>
 +
# Muger moza antes q.<sup>e</sup> haya parido = '''[[ipquaquy]]'''. / Muger<br> q.<sup>e</sup> ha parido = '''[[tone]]'''. / Muger primera = '''[[gui]] [[chyty]]'''.<br>
 +
#  Mugre = '''[[tymy]]'''.<br>
 +
# Mundo = '''[[quycagua(2)|quycagua]] [[a-|a]][[zone|zon]] [[uca(2)|uca]]'''.<br>
 +
# Murmurar, vide decir mal.<br>
 +
# Muslo = '''[[quihiquy]]'''.<br>
 +
# Muñeca del brazo = '''[[yspqua]]'''.<br>
 +
# Murcielago = '''[[supquaquyn|Supquaquyn]]'''.<br>
 +
<hr>
 +
<center><h2>N.</h2></center><br>
 +
# Nacer el ánimal = '''[[faque]] [[i-|i]][[zasqua|za]][[-squa|squa]]'''.<br>
 +
# Nacer lo sembrado = '''[[uac|vac]] [[a-|a]][[nysqua|ny]][[-squa|squa]]'''.<br>
 +
# Nacer hierbas = '''[[uaque(2)|vaque]] [[a-|a]][[nysqua|ny]][[-squa|squa]]'''.<br>
 +
# Nacer pelos = '''[[fac]] [[a-|a]][[nysqua|ny]][[-squa|squa]]'''.<br>
 +
# Nacer el sol = '''[[sua|Sua]][[-z|z]] [[gua]][[-n(3)|n]] [[a-|a]][[misqua|mi]][[-squa|squa]]'''.<br>
 +
# Nadar = '''[[i-|I]][[nihyzagosqua|nihyza]][[-go|go]][[-squa|squa]]'''.<br>
 +
# Nalgas = '''[[iohoza|Iohoza]]'''.<br>
 +
# Nariz = '''[[saca]]'''.<br>
 +
# Natural de algun pueblo = '''<u>[[hischa|hischy]] [[?|mymy]][[-quy|quy]] [[ze-|Ze]][[guene]]</u>'''. {{lat|l.}} '''[[hischa]][[-n(3)|n]]'''<br> '''[[cha-|cha]][[muysquynsuca|muysc]][[-a(2)|a]]''', aunq.<sup>e</sup> sea muger<ref>Parece que el autor (o un copista que conocía la lengua) entendió ''cha'' como la palabra 'varón' y no como el prefijo ''cha-'' '1.ra Persona Singular'. Por eso aclara que se usa 'cha' en esta expresión "aunque sea mujer".</ref>.<br>
 +
# Negra cosa = '''[[muyhyxio|Muyhyx]][[-io|io]]'''. {{lat|l.}} '''[[a-|A]][[muyhyzy]][[-n|n]] [[ma-|ma]][[gue]]'''.<br>
 +
# Nervio = '''[[chihiza]]'''.<br>
 +
# Nido = '''[[uze|vze]]'''.<br>
 +
# Nieto, o Nieta = '''[[chune]]'''.<br>
 +
# Nieve = '''[[ichu]]'''.<br>
 +
# Nigua = '''[[sote|Sote]]'''. {{lat|l.}} '''[[sohoza|Sohoza]]''', y q.<sup>do</sup> es grande = '''[[muyhyza|Muyhyza]]'''.<br>
 +
# Ninguno = '''[[atabe|Atebe]] [[ma-|ma]][[gue]][[-za|za]]'''. {{lat|l.}} '''[[etaquyn]] [[ma-|ma]][[gue]][[-za|za]]'''{{an1|,}} '''[[ipquabie|Ipquabie]] [[?|asuca]]'''<br>'''[[a-|a]][[gue]][[-za|za]]''' {{lat|id est, nihil|Es decir, nada}}.<br>
 +
<ref>Sello de la Real Biblioteca [RB] en la parte inferior derecha.</ref>
 +
 
 +
 
 +
 
 
|texto =
 
|texto =
  
Muchas veces = '''Fie./. Ynapuyquyne'''.
+
Muchas veces = '''fie'''. {{lat|l.}} '''ynapuyquyne'''.<br>
Mucho = '''Fie./. Ynyapuyquyne'''. Era mucho ò poco? '''Fiquenzaoa'''?
+
 
'''Fie oa?'''/ Muchos = '''Fie./. Ynyapuyquyne'''.
+
Mucho = '''fie'''. {{lat|l.}} '''ynyapuyquyne'''. / Era mucho ó poco? '''fiquenzaoa'''?<br>
Muchacho = '''Muyscacha,/. Guasgacha'''.
+
'''fieoa'''?/ Muchos = '''fie'''. {{lat|l.}} '''ynyapuyquyne'''.<br>
Muchcha = '''Muysca fucha./. Guasga fucha'''.
+
 
Mudar, o trastocar = '''Zemimysuca'''.
+
Muchacho = '''muyscacha''', {{lat|l.}} '''guasgacha'''.<br>
Muela de la boda = '''Hyco'''.
+
 
Muger = '''Muysca fucha'''.
+
Muchacha = '''muysca fucha'''. {{lat|l.}} '''guasga fucha'''.<br>
Muger, id est, uxor = '''Gui./. Gui guia./. Chu huza guasga./. Zegui'''.
+
 
i. '''suquynê''', es mi muger.
+
Mudar, ó trastocar = '''Zemimysuca'''.<br>
Muger moza antes que haya parido = '''Ipquaquy'''./ Muger que
+
 
ha parido = '''Tone'''./ Muger primera = '''Guichyty'''.
+
Muela de la boca = '''hyco'''.<br>
Mugre = '''Tymy'''.
+
 
Mundo '''Quycagua azonuca'''.
+
Muger = '''muysca fucha'''.<br>
Murmurar, vide decir mal.
+
 
Muslo = '''Quihiquy'''.
+
Muger = {{lat|id est, vxor|Es decir, la esposa}} = '''gui'''. {{lat|l.}} '''gui guaia'''. ''l''. '''chuhuza''' '''guasga'''. {{lat|l.}} '''Ze'''-<br>
Muñeca del brazo = '''Yspqua'''.
+
'''gui'''. '''i'''.'''suquynê''', es mi muger.<br>
Murciélago = '''Supquaquyn'''.
+
 
 +
Muger moza antes q.<sup>e</sup> haya parido = '''ipquaquy'''. / Muger<br>
 +
q.<sup>e</sup> ha parido = '''tone'''. / Muger primera = '''guichyty'''.<br>
 +
 
 +
Mugre = '''tymy'''.<br>
 +
 
 +
Mundo = '''quycagua azonuca'''.<br>
 +
 
 +
Murmurar, vide decir mal.<br>
 +
 
 +
Muslo = '''quihiquy'''.<br>
 +
 
 +
Muñeca del brazo = '''yspqua'''.<br>
 +
 
 +
Murcielago = '''Supquaquyn'''.<br>
 +
<hr>
 +
 
 +
<center><h2>N.</h2></center><br>
 +
 
 +
Nacer el ánimal = '''faque izasqua'''.<br>
 +
 
 +
Nacer lo sembrado = '''vacanysqua'''.<br>
 +
 
 +
Nacer hierbas = '''vaque anysqua'''.<br>
 +
 
 +
Nacer pelos = '''facanysqua'''.<br>
 +
 
 +
Nacer el sol = '''Suaz guan amisqua'''.<br>
 +
 
 +
Nadar = '''Inihy zagosqua'''.<br>
 +
 
 +
Nalgas = '''Iohoza'''.<br>
 +
 
 +
Nariz = '''saca'''.<br>
 +
 
 +
Natural de algun pueblo = '''h<u>is</u>chy<u>m</u>y <u>m</u>yq<u>u</u>y <u>Ze</u>g<u>uen</u>e'''. {{lat|l.}} '''hischan'''<br>
 +
'''cha muysca''', aunq.<sup>e</sup> sea muger.<br>
 +
 
 +
Negra cosa = '''Muyhyxio'''. {{lat|l.}} '''Amuyhyzyn mague'''.<br>
 +
 
 +
Nervio = '''chihiza'''.<br>
 +
 
 +
Nido = '''vze'''.<br>
 +
 
 +
Nieto, o Nieta = '''chune'''.<br>
 +
 
 +
Nieve = '''ichu'''.<br>
 +
 
 +
Nigua = '''Sote'''. {{lat|l.}} '''Sohoza''', y q.<sup>do</sup> es grande = '''Muyhyza'''.<br>
  
 +
Ninguno = '''Atebe magueza'''. {{lat|l.}} '''etaquyn magueza Ipquabie asuca'''<br>
 +
{{lat|id est, nihil|Es decir, nada}}.<br>
 +
<ref>Hay un sello de la Real Biblioteca [RB] ubicado en la parte inferior derecha.</ref>
  
 
}}
 
}}

Revisión actual del 20:04 15 ago 2023

Muchas veces = fie. l. ynapuyquyne.

Mucho = fie. l. ynyapuyquyne. / Era mucho ó poco? fiquenzaoa?
fieoa?/ Muchos = fie. l. ynyapuyquyne.

Muchacho = muyscacha, l. guasgacha.

Muchacha = muysca fucha. l. guasga fucha.

Mudar, ó trastocar = Zemimysuca.

Muela de la boca = hyco.

Muger = muysca fucha.

Muger = id est, vxor[1] = gui. l. gui guaia. l. chuhuza guasga. l. Ze-
gui. i.suquynê, es mi muger.

Muger moza antes q.e haya parido = ipquaquy. / Muger
q.e ha parido = tone. / Muger primera = guichyty.

Mugre = tymy.

Mundo = quycagua azonuca.

Murmurar, vide decir mal.

Muslo = quihiquy.

Muñeca del brazo = yspqua.

Murcielago = Supquaquyn.


N.


Nacer el ánimal = faque izasqua.

Nacer lo sembrado = vacanysqua.

Nacer hierbas = vaque anysqua.

Nacer pelos = facanysqua.

Nacer el sol = Suaz guan amisqua.

Nadar = Inihy zagosqua.

Nalgas = Iohoza.

Nariz = saca.

Natural de algun pueblo = hischymy myquy Zeguene. l. hischan
cha muysca, aunq.e sea muger.

Negra cosa = Muyhyxio. l. Amuyhyzyn mague.

Nervio = chihiza.

Nido = vze.

Nieto, o Nieta = chune.

Nieve = ichu.

Nigua = Sote. l. Sohoza, y q.do es grande = Muyhyza.

Ninguno = Atebe magueza. l. etaquyn magueza Ipquabie asuca
id est, nihil[2] .

[3]
Lematización[4]
  1. Muchas veces = fie. l. yn apuyquyne.
  2. Mucho = fie. l. yny apuyquyne. / Era mucho ó poco? fiquenzaoa?
    fieoa?/ Muchos = fie. l. yny apuyquyne.
  3. Muchacho = muysca cha, l. guasga cha.
  4. Muchacha = muysca fucha. l. guasga fucha.
  5. Mudar, ó trastocar = Zemimysuca.
  6. Muela de la boca = hyco.
  7. Muger = muysca fucha.
  8. Muger = id est, vxor[5] = gui. l. gui guaia. l. chuhuza guasga. l. Ze-
    gui. i.suquynê, es mi muger.
  9. Muger moza antes q.e haya parido = ipquaquy. / Muger
    q.e ha parido = tone. / Muger primera = gui chyty.
  10. Mugre = tymy.
  11. Mundo = quycagua azon uca.
  12. Murmurar, vide decir mal.
  13. Muslo = quihiquy.
  14. Muñeca del brazo = yspqua.
  15. Murcielago = Supquaquyn.

N.


  1. Nacer el ánimal = faque izasqua.
  2. Nacer lo sembrado = vac anysqua.
  3. Nacer hierbas = vaque anysqua.
  4. Nacer pelos = fac anysqua.
  5. Nacer el sol = Suaz guan amisqua.
  6. Nadar = Inihyzagosqua.
  7. Nalgas = Iohoza.
  8. Nariz = saca.
  9. Natural de algun pueblo = hischy mymyquy Zeguene. l. hischan
    chamuysca, aunq.e sea muger[6] .
  10. Negra cosa = Muyhyxio. l. Amuyhyzyn mague.
  11. Nervio = chihiza.
  12. Nido = vze.
  13. Nieto, o Nieta = chune.
  14. Nieve = ichu.
  15. Nigua = Sote. l. Sohoza, y q.do es grande = Muyhyza.
  16. Ninguno = Atebe magueza. l. etaquyn magueza[,] Ipquabie asuca
    agueza id est, nihil[7] .
[8]


Referencias

  1. Traducción del latín: "Es decir, la esposa".
  2. Traducción del latín: "Es decir, nada".
  3. Hay un sello de la Real Biblioteca [RB] ubicado en la parte inferior derecha.
  4. Realizada manualmente por Diego F. Gómez.
  5. Traducción del latín: "Es decir, la esposa".
  6. Parece que el autor (o un copista que conocía la lengua) entendió cha como la palabra 'varón' y no como el prefijo cha- '1.ra Persona Singular'. Por eso aclara que se usa 'cha' en esta expresión "aunque sea mujer".
  7. Traducción del latín: "Es decir, nada".
  8. Sello de la Real Biblioteca [RB] en la parte inferior derecha.
  9. Fotografía original en la Real Biblioteca de Palacio.