De Muysc cubun - Lengua Muisca


100
  1. Pocoʃ dias antes que tu uinieʃeʃ uíne yo = mhungaz a[-]
    taquyn[1] gue zhuque, l, mhuio[2] apuyquyngue zhuque
  2. Poder verbo, no ai verbo partìcular, sino junta del
    uerbo particular de la materìa de que se abla y del
    verbo sustantivo, gue en la forma siguiente, pue[-]
    do yo haçer = chonga bquy =
  3. Podras tu haçer eſto = chonua sis um[m]quy =
  4. Pudíste haçer eso choa sis um[m]quy =
  5. Pudieralo yo haçer si quìsiera = chaquinga cuhu[-]
    c aguequasan chonga bquy =
  6. Pudelo jo haçer = chogue bquy =
  7. Pudiendolo jo haçer = bquynga choc aguensan, L, =
    chaquyiasa[3] chonga xin, El negatiuo se dise en la
    forma síguíente, no puedo jr = inazinga, no puedo
    andar, inyne machuenza[,] inynez aquynza. aun[-]
    que quise jr no pude, inanga bgaz aquynza =
  8. Poder mas que otro díçese por eſte partiçípío, cha[a]sa,
    chaanynga, Vg.a pude jo mas. hicha[4] gue cha[-]
    cha[a]sa = pude yo mas que tu = hycha gue mquyhy[-]
    ca
    ay chacha[a]sa
    , L, chachaanucua, partiçi[-]
    pío de preʃente. podre yo mas = hychague chacha
    a
    nynga
    , El negatiuo se dise asi = hychan icha[a]s[-]
    anzinga, yo no podre mas, muen mchaanzin[-]
    ga
    , tu no podras maʃ &.a
  9. Podre[,] materia haçerʃe = yc amuysca[5] yc aon[-]
    a
    nsuca
    =
  10. Podrírse = agahachansuca, es uerbo general
casí para
Manuscrito 158 BNC Vocabulario - fol 100r.jpg
  1. Creemos que lo correcto debió haber sido atyquen.
  2. Ni *mhuca, ni *mhuia, son recontrucciones gramaticalmetne correctas.
  3. Creemos que lo correcto debió haber sido chaquyiasan.
  4. Creemos que lo correcto debió haber sido hycha.
  5. Creemos que lo correcto debió haber sido amuysqua. Debido a que los 'participios' de tercera persona no llevan marca de sujeto, no consideramos que la forma correcta sea 'amuysca'.


  1. Casi para todo =
  2. Podrirse las turmas = afutynsuca =
  3. Podrirse el maiz antes de cojerse = achuzansuca
  4. Podrirse la paja = agahachansuca, apantynsuca,
    afutynsuca =
  5. Poluo = fusque =
  6. Poluorear = fusque ys zebiasqua =
  7. Ponsoña del animal =
  8. Poner una coʃa no maʃ = bzasqua =
  9. Poner muchas Coʃas âsta ocho o díez = zpquys[-]
    qua
    preterito, zepquyquy, ymperatiuo: pquy[-]
    c
    u
    . partiçípios: chapquysca, chapquyca, cha [-]
    pquynga =
  10. Ponlo aquì = sin az[a]o, L, sinac z[a]o =
  11. Ponlos aqui = sin apquycu, L, sinac pquycu
  12. Ponlos en el ʃuelo = hicha fihiſtan pquycu, L, hichan
    pquycu =
  13. Ponlos en la mesa = meʃa fihiſtan pquycu, L, meʃan
    pquycu, de anbas maneraʃ ʃe diʃe quando la coʃa o coʃaʃ
    se an de poner en coʃa plana Como en el ʃuelo y la meʃa
    quando se an de poner en otras Coʃas entonses dísen
    agyn z[a]o. agyn pquyca[1] , que quiere desir ençima,
  14. Poner tierra[,] maiz[,] trígo[,] turmas y coʃas ʃemejantes =
    bquysqua, ponlo aquì, sin aquyu: no diʃen de o[-]
    tra manera y El uerbo tambien es neʃesario para eſtaʃ
    coʃas =
  15. Poner multitud de coʃas = bquysqua. verbo neʃesarìo
  16. Poner enuoltorío de coʃas lios y cargas y coʃas semejanteʃ
mnysqua
Manuscrito 158 BNC Vocabulario - fol 100v.jpg
  1. Creemos que lo correcto debió haber sido pquycu.

101
mnysqua, preterito, mnyquy, no es neseʃario eſte Vbo
bien se puede desir eſto por, bzasqua =
  1. Poner Co&as ʠ ʃe doblan y desdoblan Como mantas y
    papeles &.a z[m]muysqua, no es Vbo nesesario bien se pue[-]
    de deçir por, bzasqua =
  2. Poner Coʃas largas, Como poner dos palos largos en
    alguna parte poner ambos brazos &.a bsuasqua =
  3. Ponerse una Coʃa no mas = [i]zasqua, L, itysqua =
  4. Ponerse numero de Cosas = chibisqua, L, chipquys[-]
    qua
    =
  5. Ponerse El sol = suaz amisqua, L, suaz ai amisqua,
    L, suaz chicas aquynsuca, L, suaz ac aquynsuca
  6. Poner al fuego la olla y otras Coʃas = yn bzasqua
  7. Poner nombre = ahycaz bquysqua, l, ipquauie ahy[-]
    ca
    c bgasqua
    . que nombre le pondremos Como le lla[-]
    maremos: ipquo ahycac chihaneynga, quien te pu[-]
    ʃo ese nombre = sieoa ysy mhycac noh[a]oca
  8. Ponerse El sombrero = pquapqua izyn bzasqua, L,
    pquapqua, izes bzasqua =
  9. Ponerʃe la camiseta = chinec izasqua, pontela, yc az[a]o
  10. Ponersela a otro = yc bzasqua =
  11. Ponerse los Calzones = Calzon, chahac bzasqua =
  12. Ponerʃe las Calzas = zegocac bzasqua =
  13. Ponerse los çapatos = zquihichac bzasqua =
  14. Poner al sol = suan bzasqua, L, suan bquysqua,
    L, suas bquysqua, L, suas zebtasqua, l, suan zeb[-]
    a
    squa
    =
  15. Poner alguna parte del Cuerpo En algun lugar =
mnysqua
Manuscrito 158 BNC Vocabulario - fol 101r.jpg



mnysqua, preterito, mnyquy, puʃo su frente en el sue[-]
lo: aquiguaz amnys hichan amnyquy =
  1. Por donde, preguntando = besua, eſte es general =
  2. Por donde yremos bes zona ieso chinanga =
  3. Por donde salìo = epquano uac aiane =
  4. Por donde paʃo = beso ami, L, epquano ami =
  5. Por donde entro = epquano hui ami, L, iahacu huso hui a [-]
    mi, L, beso hui ami =
  6. Por aqui yremos = sihic chinanga, L,sisys chinanga,
    L, sisgue chinanga =
  7. Por eſte camíno yremos = sisys zona ies chinanga =
  8. Por aqui salio = sisys uac aiane, L, sinague uac aiane
  9. Por aqui paso = sisys ai ami, L, sihic ai ami =
  10. Por aqui entro = sisys hui ami =
  11. Por alli yremos = asys chinanga, l, asegue chinanga
  12. Por aquel Camìno yremos = asys zona ies chinanga
  13. Por allí salìo = asys uac aiane, L, anague uac aiane
  14. Por aqui = sisysa, es general =
  15. Por ai = ysysa, es general =
  16. Por alli = asysa = es general =
  17. Por ai me fui = asy ina =
  18. Por donde, Respondíendo o rrefiriendo = yn, Con par[-]
    tíçìpío, Vg. deçìos, por donde tu pasaſte pase yo
    yn, mamies gue zemi. ai por donde paʃemos[?], yn
    chiminga,z aguenua. paʃa tu por donde yo paʃo: yn
    chamiscas amiu =
  19. Por, preposìçìon, ʠ Reponde a [']por donde['] = sa, Como,
    plazas zemi. pase por la plaza, eſta es la #[1] regla g.l
aunʠ
Manuscrito 158 BNC Vocabulario - fol 101v.jpg
  1. Texto tachado e ilegible.

102
  1. aunʠ tiene ʃus Exepçiones Como se uera por los
    síguíentes =
  2. Por el monte anda = guac asyne =
  3. Por El patío anda = uctac asyne. utc asyne, l, uctys
    asyne =
  4. Por la labranza anda = ta,c ásyne, L, tas asyne =
  5. Por El arcabuco anda = quye chichy asyne =
  6. Por, preposiçíon, propter[1] , = npquaca, L, npquauca,
    L, nzona, y ponense al fin de los nombreʃ y de
    Los verbos ytem, quihichan, Eſte se pone al fin
    de los nombres no maʃ
  7. Porque, preguntando = ipqua npquaca, l, ipqu [-]
    a
    nzona
    , L, ipqua quihichan, L, hac aguen, L, ha[-]
    c
    aguen nzona
    , L, aqh aguen npquaca =
  8. Porque respondiendo = npquaca, L, nzona =
  9. Porque no[,] dando Raçon = quihichaca: píde pre[-]
    terito afirmatiuo: Como porque no me asoten, o
    porque no me asotaçen = cha[a]nguity quihichaca[2]
    poſtponese al preterito =
  10. Porque no, eſto es no sea ʠ ʃuseda algun mal co[-]
    sa ʠ ʃuseda algo = yba, y quíere preteríto, deʃ[-]
    pueʃ de si, porquees Como aduerbío, Como Coʃa ʠ
    me azoten no sea que me aʃoten = yba cha[a]nguity =
  11. Porque no dando rraçon = inpquaca, L, nzona,
    poſtpueſto a eſta negaçion, zanynga, Como porʠ
    no me azotaʃen, cha[a]nguityzanynga npquaca
  12. Por, eſto es en fauor = isan, msan, asan, chisan,
    miʃan, aʃan: Como: chisan abgy. murio por
nosotro=
Manuscrito 158 BNC Vocabulario - fol 102r.jpg
  1. Traducción del latín: "porque".
  2. Oración antipasiva.


  1. noʃotroʃ. iʃan ai nnyu, paga tu por mì, isan
    misa maquyia, di[1] miʃa por mi =
  2. Por Dios Jurar = Dios, fihiste, jurar bquys[-]
    qua
    =
  3. Por ti dije mísa = mfihiste, miʃa - bquy, L,
    miʃan misa, bquy =
  4. Por ti miraraʃ = mfihiste m[m]chibynynga =
  5. Por mi bebio = chahas abiohoty =
  6. Por mi hiso ydolos = chunso zefihiste abquy
    L, isan abquy, L, zuhuc abquy =
  7. Por mí murio = zecucan abgy, mcucān abgy [l.] cha[a]n [-]
    guity[2] &.a = disese eſta palabra, cucan, sola[-]
    mente quando a u#[3] no le haçen mal por otra
    perʃona a quien se abia de haçer a quel mal
  8. Por amor de mi[,] eſto es por mí ocasìon = ichicaca,
    mchicaca achicaca &.a diʃese de perʃonaʃ =
    y de coʃas Como por ocasíon de tal coʃa me hisi[-]
    eron eſte mal =
  9. Por mi[,] eſto es en mi lugar = zintaca, minta [-]
    ca, [a]entaca =
  10. Por mi uino, por mí fue[,] fue por fuego &.a = zybas
    ahuque, zych[s][4] apquaca[,] gat ybas ana - fue
    por leche, leche [y]bas ana
  11. Por poco me ahogara, puyquy siec bgy, L,
    puynguy siec bgy, de anbas maneras ʃe diʃe
    y Con preterito =
  12. Por de fuera = faquisa =
  13. Por de dentro = tyny husa =
Por de dentro =
Manuscrito 158 BNC Vocabulario - fol 102v.jpg
  1. Creemos que lo correcto debió ser "hiciste" en lugar de "di".
  2. Creemos que lo correcto debió haber sido vmcucan châguitysuca. 'Por tí me azotaron'
  3. Texto tachado e ilegible.
  4. Creemos que lo correcto debió haber sido zybas.

103
  1. Por de dentro = tyny husa =
  2. Por de dentro y por de fuera = tyin nxie faquin
    nxie =
  3. Por ençima = asac, aduerbìo =
  4. Por tal parte paʃo eſto es por de dentro de alguna
    coʃa, aquella palabra 'por', es, ichichy, mchichy
    achichy &.a Como, pihigue chich ami, paʃo por
    El agujero, ichach[1] ai ami, paʃome, pihigue
    chichy bchibysuca: eſtoi mírando por El agu[-]
    jero =
  5. Por padre tiene al caçique, tengo por hijo un
    alcalde, tengo por pariente al rrey, eſte mo[-]
    do de loçucíon se diçe deſta manera, psihi[-]
    pqua
    s apabague gue, alcaldes, ichuta,gue

    gue, Reys zuaquegue gue, un hombre ʠ tiene
    por hijo un mulato, muysca ata mulatoʃ =
    achutague =
  6. Por la halda o ladera del monte = gua qui[-]
    hi
    sa
    =
  7. Por deuajo del arbol paʃo = quye us ai ami,
    L, quye uc ai ami =
  8. Por debajo del agua fue, y salio de es otra
    banda, sie chich anyns un bac aiane =
  9. Por deuajo de tierra andar = hicha chichy
    iny[n]suca =
  10. Por entre El maiz boí = aba chichy ina
  11. Poſtema = amsa =
  12. Poſtema yncordío = chuhuza =
Poſtrero =
Manuscrito 158 BNC Vocabulario - fol 103r.jpg
  1. Creemos que lo correcto debió haber sido ichich.


  1. Poſtrero = bgyu, yo soí El poſtrero, chabgyu
    gue, mabgyugue bgyugue =
  2. Poco[1] = hichyquy =
  3. Prado = muyquy =
  4. Preguntar = bzisqua =
  5. Prenda = chubso =
  6. Preçìo de la coʃa = cuca =
  7. Prender la planta = ys achuhuzansuca =
  8. Prender echarle mano = cam bzasqua, cam
    bquysqua =
  9. Preńada = guasquyn, L, muysca aiec suza, L,
    opquaz aguaia =
  10. Preńada haçerʃe = muyscaz iec azasqua =
  11. Preńada eſtar = muyscaz uec[2] azone =
  12. Preʃente coʃa = fa aguequa =
  13. Preſtar, no ai síno tomar preſtado = btyusuca,
    mboi btyusuca, tomo preſtada tu manta. pue[-]
    dese deçír, mahac btyusuca, tomo preſtado de
    tì =
  14. Preſtada Coʃa, eſto es lo que me preſtan = iteugo,
    L, ityu =
  15. Preſtado tomar díneros = ze[m]maosuca =
  16. Preſto = spquina, L, yecua, iten, toca, Con uer[-]
    bos negatiuos: Como

  17. Preʃo = hui ateuca =
  18. Prima noche = zasca =
  19. Primos hermanos, hijos de dos hermanos, o de
dos her[-]
Manuscrito 158 BNC Vocabulario - fol 103v.jpg
  1. Creemos que lo correcto debió ser "poço" en lugar de "Poco".
  2. Creemos que lo correcto debió haber sido iec.

104
  1. o de doʃ hermanaʃ, se llaman ni maʃ ni menos ʠ ʃi fue[-]
    ran hermanos =
  2. Primos hermanos, El uno hijo de hermano, y El
    otro hìjo de hermana, siendo anbos barones, El uno y el
    otro Respecto de si mismos, se llaman, ubso, y si anbaʃ
    son henbraʃ se llaman, pabcha, y sí el uno es baron
    y La otra henbra, El uaron Respecto de la henbra, se
    llama: sahaoa, y la henbra Respecto del uaron
    se llama: pabcha =
  3. Primera cosa = quyhyn zona =
  4. Primeramente = quyhyna =
  5. Prímera uez = sas quyhyne, L, quyhyna =
  6. Prímer hijo o prímera muger = chyty =
  7. Prinçìpal cosa = quyhyc zona =
  8. Prìnçipalmente = ysgue quyhyc zonas chaguity,
    asi se díse eſte aduerbío =
  9. Principe = psihipqua =
  10. Prohibir = bcumusuca =
  11. Prouar a haçer = bquys bchibysuca[,] quyu machiba,
    prueba a haçerlo =
  12. Pruebate eʃa camiseta = yc azo machiba, asi disen eſtos
  13. Prroueher a alguno de algo = zeguasqua =
  14. Prouiçíon de Comida = ie =
  15. Prouiçíon de comida para el Camino = inu =
  16. Prouiçion de comida para El que biene de camino = tymne
  17. Prouíçíon deſta manera hacer = itymnez abquysqua
    atymne =
  18. Publicar = btyesuca, L, btyes achahansuca, total[-]
mente
Manuscrito 158 BNC Vocabulario - fol 104r.jpg



  1. totalmente publicarlo =
  2. Publicarse = atyensuca, L, ateyens achahansuca,
    totalmente publicarse, L, atyens azysqua, L, atyen
    aüians azysqua, L, atyen aüiane =
  3. Publicamente = uba fihistan, l, uba fihistaca, l, chie [-]
    go
    c
    =
  4. Publicam.te deçírlo = uba fihistac zegusqua =
  5. Puerta = gue quyhyca =
  6. Pueblo = quyca =
  7. Pueblo despoblado = gahachua =
  8. Pueʃ = nga, y pues nga ban =
  9. Pues como = umpquaxin =
  10. Pulga = muyza =
  11. Pulpa = chimy =
  12. Puńado = haana ata, haana boza &.a un puñado dos &.a
  13. Puńetes dar = zytaz ioms mnyquys ẏs bgyisuca. a[y]taz ioms
    amnyquys chahas abgyi. dìome a puńo serrado =
  14. Punta de coʃa aguda = obta =
  15. Pura cosa no mezclada = n behezca, finn behezc masoca,
    trae vino puro, fin[n] uchyash[1] um[m]songa, traeras solo uino, puro
    uíno. fin fuyze masoca, trae uino que sea todo uino, bino
    puro. fin uhuc masongaco. uíno no maʃ as de traer =
  16. Purgar la muger = hyba zmiſtysuca =
  17. Pujo tener = ysquy zgytysuca, uerbo neutro
Manuscrito 158 BNC Vocabulario - fol 104v.jpg
  1. Creemos que lo correcto debió haber sido uehyz.

105

Q

  1. Qual eʃ = besua =
  2. Qual hombre eʃ el que uino
  3. Quando hablan.o de tíempo paʃado = fesua =
  4. Quando hablando de tiempo futuro = fesnua =
  5. Quando hablando de Oraʃ, a que hora = ficaxinua
  6. Quanto eʃ = ficua =
  7. Quanto te dío = fico muhuc amne =
  8. Quanto te coſto = ficaco m[m]cuque =
  9. Quanto uale = fico acuca =
  10. Quanto ualdra = fienua[1] acuca =
  11. Quanto sera = fienua[2] =
  12. Quantos son = fiua =
  13. Quantos ʃeran = finua =
  14. Quantas ueʃes son = yca ficacua =
  15. Quanto tiempo ha = ficaz aquyne =
  16. Quantos diaz ha = sua ficaz aquyne =
  17. Quantos años ha = zocam ficaz aquyne =
  18. Quantos años ha que no te az Confesado = zocam ficaz aquyne
    Confesar mquyzane
  19. Que Respondiendo = ai, L, ai cha=
  20. Que uengas, suple dice = zomcane =
Que ven[-]
Manuscrito 158 BNC Vocabulario - fol 105r.jpg
  1. Creemos que lo correcto debió haber sido ficnua.
  2. Creemos que lo correcto debió haber sido ficnua.


  1. Que uengais uosotros = zomcauane =
  2. Que Como te llamas = ipquanuan mhyca =
  3. Que quierez = ipquo mpquyquy =
  4. Que que quierez = ipquauan mpquyquy =
  5. Que haz = iahaco mquynsuca =
  6. Que diçes = ipquo maguisca =
  7. Que diçe = ipquo guisca =
  8. Que diçe[,] eſto es Como diçe = iahaco agusqua =
  9. Que haçeʃ = ipquo maquisca =
  10. Que haçeʃ Como haçeʃ = iahaco m[m]gasqua =
  11. Que hare p.a Ser b.no = iahaco bgas muysca choc zegangabe
  12. Que hare = iahaco bgangabe =
  13. Que te duele = mipquo iusuca =
  14. Que le duele = [a]epquo iusuca =
  15. Que nombre le pondremos = ipquo hycac chihanynga =
  16. Que tengo de comer = ipquo ipquo chasongabe =
  17. Que traeʃ = ipquo masonga =
  18. Que trugiſte = ipquo mabaca =
  19. Que lleuaſte = ipquo manye =
  20. Que lleuas = ipquo masynga =
  21. Que haçes que no lo lleuaſte = ipquo maquiscas mny [-]
    za
    ne
    =
  22. Que ˰e hecho yo que me an de dar = ipquao chaquyias changui[-]
    tynyngabe
    =
  23. Que es todo lo que [se] ha de haçer = ipquo[1] fuyzo nquinga,
    es lo que en espańol deçímos que es lo que ai que haçer
  24. Ques lo que ai que lleuar[2] = ipqua fuyzo chiquinga
  25. Que ynporta, que aprouecha = ipquo achica =
Que te hago =
Manuscrito 158 BNC Vocabulario - fol 105v.jpg
  1. Creemos que lo correcto debió haber sido ipqua.
  2. Creemos que lo correcto debió ser "hacer" en lugar de "lleuar".

106
  1. Que te hago - ipquo mahas chaquisca
  2. Que quiereʃ que te haga = hac mue bganga maguisca
  3. Que [me] haz de haçer = haco hycha um[m]gangabe =
  4. Que te tengo de haçer? = haco mue bgangabe?
  5. Que se a de haçer deſto? = sîsz haco angangabe?
  6. Que haz de haçer desto = haco sisz m[m]gangabe =
  7. Que haz de haçer de mi = haco hycha m[m]gangabe =
  8. Que quierez haçer de ello haco ysz m[m]gangabe =
  9. Que pienʃaʃ haçer de mí = hac hycha m[m]gango maguisca =
  10. Que sera de mí = haco zgangabe =
  11. Que eʃ aquello = aso ipquabe =
  12. Que es aquello que eſta alli = ana zonao ipqua, l, aso ipquas =
    anac asucunebe =
  13. Que eʃ aquello que haz ʃembrado = aso ipquas m[m]xiquybe,
  14. Que quierez que haga = ipqua hycha bquyngo maguisca
  15. Que hagas lo que Dìos manda quíero = Dios uza gaia
    m[m]quynza gue chaguisca =
  16. Quebrada de monteʃ = guatoque =
  17. Quebrar uasos de qualquiera manera = z[m]mugusuca, pre[-]
    terito, ze[m]mugu, ymperatíuo, bug[u]u, partiçípíoʃ = chabu [-]
    gusuca
    , chabugua
    [,] chabugunynga =
  18. Quebrarse las Coʃas dhaʃ = agy[u]nsuca =
  19. Quebrada Coʃa asi = agy[u]uca =
  20. Quebrada eʃ = agyugue
  21. Quebrada pierna = goca gyu =
  22. Quebrar piedraʃ = tablas y cosas asi = btosqua =
  23. Quebrarʃe las taleʃ coʃas = atosqua =
  24. Quebrada coʃa asi = atocuca =
Quebrar =
Manuscrito 158 BNC Vocabulario - fol 106r.jpg



  1. Quebrar Cabuyas ylos y Coʃas asi = z[m]mascasuca =
  2. Quebrarse las tales Coʃas = abascansuca =
  3. Quebrada coʃa asi = abascoca =
  4. Quebrar terroneʃ = gune ze[m]mugusuca, L, gune zmuhu[-]
    zasuca
    , ymperatiuo, huzao˰n =
  5. Quedarse = ypquac zemasqua =
  6. Quedo eſtar = fac izasqua. atan izone [l.] ichuba fac
    zmuysqua =
  7. Quedo, aduerbio = chahuana =
  8. Quedito deçir = fihizcac zegusqua =
  9. Quemar = bgaipquasuca, l, z[p]pquihiſtasuca =
  10. Quemarse = zgaipquansuca =
  11. Quema, eʃ cosa que quema = apquihiſtan mague
  12. Quemar El yelo = zpquihiſtasuca =
  13. Quemarʃe del yelo = apquihistansuca =
  14. Quemar rozas = isucogosqua, neutro, L, sucgo bquysqua
    actiuo =
  15. Quemar El sol, pega El sol = suaz chahan abcusqua =
  16. Quemarʃe al sol = suaz chahan abcus zpquihiſtansuca
    suaz hichan abcus zquihichaz apquihistane, abraʃo
    El sol La tierra, y quemaronseme los píeʃ =
  17. Quemar El agi y otras Coʃas ʃemejantes = atyhyzynsuca,
  18. Quema = atyhyzyn mague =
  19. Quemome la uoca = zequyhycan aquyns atyhyzyne
  20. Querer eſto es deʃear vease en su lugar =
  21. Querer eſto es yntento tener, pretender, es mi uolun[-]
    tad = zegusqua, bease El arte =
  22. Quejarçe al superíor, vide acusar =
Qujarse
Manuscrito 158 BNC Vocabulario - fol 106v.jpg


107
  1. Qujarse El que padeçe = ai bgasqua =
  2. Quejarse mormurando =
  3. Que tamaño eʃ = ficaobe =
  4. Que tan grande eſta = fico acuhumene =
  5. Quien es = Xieoa =
  6. Quien ha uenido = Xieo huca =
  7. Quien maʃ = ynai xieoa, L, xie fuyzua =
  8. Que mas = yna aia[1] , l, iqua[2] fuezua[3] [4]
  9. Quien mas uíno = ynai xieo huca, L, Xie fuyzo houca[5] ,
  10. Quien eſta aqui = xieo sina suza,
  11. Quien es aquel = aso xie =
  12. Quien es aquel que eſta alli = ana suzao xie, l, aso sies
    anac asucunebe =
  13. Quien es eſte que eſta tan afrentado = sis,o, sies afan [-]
    asucanz anquys apquanebe =
  14. Quien ba = xico[6] sienga =
  15. Quien maʃ ua = ynai xico[7] sienga, l, xie fuyzo sienga.
  16. Quien te dio = Xico[8] mue guitua =
  17. Quien me fiara = Xi ipquanga z[m]maobe =
  18. Quíen me preſtara su caʃa = Xi guenga btyube =
  19. Quien diçe que eʃ = Xie gue nohobe =
  20. Quien dise que fue a santa fe = Xie gue quihiche saia no [-]
    ho
    be
    =
  21. Que diçe que haçe = ipqua gue quisca nohobe =
  22. Quiza, no lo ai propriamente en la lengua =
  23. Quitar = bgusqua pret.o buguque =
  24. Quitomelo = zytas abguque =
  25. Quitarse El ueſtido, o El sombrero, El mismo Verbo
Quitarse
Manuscrito 158 BNC Vocabulario - fol 107r.jpg
  1. Creemos que lo correcto debió haber sido ynacaia.
  2. Creemos que lo correcto debió haber sido ipqua.
  3. Creemos que lo correcto debió haber sido fuyzua.
  4. La correspondencia en muysca tiene otro tipo de letra y es probable que haya sido escrita posteriomente. De hecho, la morfo-sintáxis de estas equivalencias es confusa y poco confiable.
  5. Creemos que lo correcto debió haber sido huca.
  6. Creemos que lo correcto debió haber sido xieo.
  7. Creemos que lo correcto debió haber sido xieo.
  8. Creemos que lo correcto debió haber sido Xieo.


  1. Quitarʃeme la Enfermedad = chahas maiansuca
  2. Quitarseme La habla = zhycac zemasqua =
  3. Quitate de ai = ichyc asuhucu, l, ichyc aquyu, l, c azo =
  4. Quitate del sol = suan ichyc azo
  5. Quitarse desasirse, desencajarse = ys amasqua =
  6. Quitar assī = ys btasqua =
  7. Quijada = quynhuca[1] =





R


  1. Rabear = asuhucaz abtasqua =
  2. Rabiatar = asuhucac bcamysuca =
  3. Rabiatados eſtar = asuhucac acamyne =
  4. Raer = zmohosysuca =
  5. Rajar madera = btosqua =
  6. Rajarse = atosqua =
  7. Ralo = xies apquane, l, pquaoa =
  8. Rallar = xemohosysesuca[2] =
  9. Rama o Ramo de arbol = quyeca =
  10. Rama grande o baço[3] de arbol verde o seco = canua.
  11. Ramera = chihizapquaza =
  12. Rana = zihita =
  13. Ranaquajo = hiba, l, iosua, El ultimo es proprío
    El primero es ʃapo =
Rajaʃ =
Manuscrito 158 BNC Vocabulario - fol 107v.jpg
  1. Creemos que lo correcto debió haber sido quynhua.
  2. Creemos que lo correcto debió haber sido zemohosysuca.
  3. Creemos que lo correcto debió ser "braço" en lugar de "baço".

108
  1. Raras ueseʃ, vide de quando en quando
  2. Rascar = Bcoiquesuca =
  3. Rasguńar vide arańar =
  4. Rasgar = btosqua =
  5. Rasgarse = atosqua =
  6. Raton = chuhuia[1] =
  7. Rayar víde pintar =
  8. Rayo = pquahaza, l, tybaxa =
  9. Rayo de resplandor = pquihiza =
  10. Raçon tienes = ocasgue. hysy agues nuc m[m]usqua
  11. Rayz = chihiza =
  12. Reatar vna ueſtia a otra = amuyhyc atan bzasq˰ua
  13. Reatados eſtar = amuyhyc atan abizene




















Rebentar
Manuscrito 158 BNC Vocabulario - fol 108r.jpg
  1. Creemos que lo correcto debió haber sido chuhuca.


  1. Rebentar = z[b]posynsuca, L, z[b]pinzysuca, L, btohotyʃʃ˰uca ­
  2. Rebentar a otra coʃa = z[b]posysuca =
  3. Reuiuír = ichichy abtasqua =
  4. Reuolcarʃe El caballo = aosqua =
  5. Reuoleteando uenīr = ys amuyhyzan îe axyquy =
  6. Reuoluer Ropa, o, otra coʃa = bsaquesuca, L, bsachysuca,
    L, ins gahans bquysqua, es lo mismo que meʃclar =
  7. Rebuelto eſtar a la manera dha = asaquensuca, l, asa [-]
    chy
    nsuca
    , l, ins gahans aquyne, l, gahans aquyne, es lo
    mismo, que mezclado eſtar =
  8. Reuoluerse en la rropa enborujarse = foic zben [-]
    ansuca
    Ropac zebenansuca
    =
  9. Reuoluer, enuoluer una coʃa con otra = ipquauie pa [-]
    ño
    c ze[m]menasuca, fuic ze[m]menasuca
    =
  10. Rebosar = aquyhycan hichan aiansuca, l, aquyhycan
    ybcas aquynsuca =
  11. Rebuscar = btyhyzasuca, actiuo, l, ityhyzagosqua
    neutro =
  12. Recalcar, enbutir = yc bgytysuca =
  13. Reçiuir = bgusqua. bguque =
  14. Reçiuìr por muger = zguic bgasqua =
  15. Reçiuir por marido = sahaoac bgasqua =
  16. Reçiuir por híjo = ichutac bgasqua =
  17. Reconpensar = [a]entaz hoc mnysqua =
  18. Reçongon = achachuan mague =
  19. Red para cazar = quyne =
  20. Red para peʃcar = iaia. y la pequeńa: chupquasu˰ca
  21. Redonda coʃa, como bola = atob[a]oca, l, aben[a]oca
Redonda =
Manuscrito 158 BNC Vocabulario - fol 108v.jpg


109
  1. Redonda eſtar deſta manera = atoboca pquane
  2. Redonda coʃa en las demas formaʃ = abanuca =
  3. Redonda eſtar deſta manera = abanuca pquane
  4. Redondear no aî uerbo actiuo, podrase desir aʃi =
    cho quyus atoboc pquao, L, choc quyus abanuc pquao,
    Conforme fuere la forma de rredondo =
  5. Refregar = zmohosysuca =
  6. Refrescarse, es lo mismo ʠ enfriarse =
  7. Regar ora sea el suelo, o las plantas = bsiesysuca, aun[-]
    que mas proprío eʃ para las plantas, y para regar
    El suelo: sic[1] ys biasqua =
  8. Regalar = choc bquysqua =
  9. Regatear no ai =
  10. Regaton = agyscan mague =
  11. Regoldar = ichyzas aiansuca
  12. Relanpago = hicabimy =
  13. Relanpagear = hicabimy anynsuca, l, hicabi[-]
    my
    amenansuca
    =
  14. Relumbrar = achinansuca =
  15. Reluçiente coʃa = achinan mague =
  16. Remedar a otro = vide contrahaçer =
  17. Remendar = ipquauie yn zmuys bxinsuca
  18. Regazo = fizpqua =
  19. Remolino de uiento = chibsan =
  20. Renpujar = [a]oban bgyisuca =
  21. Remudar la rropa = zmimysuca =
  22. Reñir = zinagosqua =
  23. Reñir a otro = ÿc zinagosqua =
Repartír
Manuscrito 158 BNC Vocabulario - fol 109r.jpg
  1. Creemos que lo correcto debió haber sido sie.


  1. Repartir = bquyquysuca. quycu, maquycua
  2. Reprehender = yc zfihisuagosqua, neutro =
  3. Repudiar = btatysuca, actiuo =
  4. Resbalar = ichuguansuca l, zemhozquensuca
  5. Reʃollar = zefihizcaz ahusqua, l, isacaz ahusqua,
  6. Resuello = fihizca =
  7. Responder al que llama = ai bgasqua =
  8. Responder a las Raçoneʃ = [a]obac biasqua, l, [a]obac
    zegusqua =
  9. Restañar la sangre = hybaz quyhyc btas ys absufus [-]
    qua
    [1]
    =
  10. Reſtańarʃe = hybaz quyhyc atas ys absuhus [-]
    qua
    =
  11. Ressuçitar = ichichy abtasqua =
  12. Ressuçitar a otro = achichy btasqua
  13. Ressuçitarse asi proprío = zytas chanyca ichi [-]
    chy
    btasqua
    =
  14. Retozar = zepquazegosqua, neutro =
  15. Retozar a otro = zepquazysuca =
  16. Retozon = apquazyn mague =
  17. Retozo = pquazego =
  18. Reuerençiar = achie zegusqua
  19. Reír = zegyguasuca =
  20. Reirse de mi = chahas agyguasuca =
  21. Reçia perʃona = achizan mague, l, chizco =
  22. Reçio, fuertemente =
  23. Reçiente coʃa = tyhyca =
  24. Reçien
Manuscrito 158 BNC Vocabulario - fol 109v.jpg
  1. Creemos que lo correcto debió haber sido absuhusqua.

110








  1. Riuera vide orilla =
  2. Rincon = achopquana, l, atoipquana =
  3. Riña = inago =
  4. Rio = xie =
  5. Rińoneʃ = hete =
  6. Risueńa perʃona = agytyn mague =
  7. Rouar = isapquagosqua =
  8. Rozar en sauana = bzossysuca, actiuo, L, izose [-]
    gosqua
    , neutro, y asi diçen, itan iizosygosqua,
    eſtoi roçando mi labranza, l, ita bzosysuca =
  9. Roçíar Con la uoca = yc bchahachasuca =
  10. Rodar = zebenansuca =
  11. Rodear = [a]etan zefanynsuca =
  12. Rodilla = gota =
  13. Roer = bchuguasuca, actiuo, ase de poner lo que
    se rroe porque pueſto El uerbo a solas, çignificat
    Rem turpem
    [1] =
  14. Rogar por otro = asan zecubunsuca =
  15. Romadízo = hua, L, hazahua, L, huahaza =
  16. Romadizarse = hua chahac amisqua, L, hua
    chahan azasqua =
  17. Romadízo tener = hua chahan asucune =
Roncar =
Manuscrito 158 BNC Vocabulario - fol 110r.jpg
  1. Traducción del latín: "significa algo vergonzoso.".


  1. Roncar, vide reçollar =
  2. Ronca perʃona = fihista[1] buchua =
  3. Ronco eſtar = zefihistaz[2] ubuchuansuca[3] =
  4. Rudo de yngenio = zepquyquychie magueza =
  5. Ruido hacer = itinansuca =





S

  1. Saber = zemucansuca, preterito, zemucan. partiçipio
    de presente y de preterito: ch[a]oco, m[a]oco, uco, chiuco,
    miuco, uco, partiçipio de futuro: ch[a]oconynga. m[a]ocon [-]
    ynga
    , uconynga; chiuconynga: miuconynga: uconyn [-]
    ga
    : pero la çìgnificaçion se aplica de la manera çigte[,]
    sabes: m[a]oco[o]a, si se. ch[a]ocogue. saues Reçar. Reçar m[a]oco[o]a,
    y rresponde: ch[a]ocogue. bien se: pero quando El sen[-]
    tido es: sabes, eſto es haʃ ʃabido, estonçes diʃen: [m]mucan [-]
    ua, y Responde: zemucane gue: si se. zemucansuca,
    quiere deçír, sabiendo uoi. pero para desir no ʃe[,]
    siempre ʃe diʃe: zemucanza. no lo sabre, zemucan [-]
    zinga, y asi todos los demas negatiuos, pero para
    desir ʃabes haçer eſto o eſto se dise en la forma sig.te
    sabes Coʃer = [m]mxinego m[a]oco[o]a, l, cho[o]a; y rrespon[-]
    de: ch[a]ocogue, l, chogue, bien se Coʃer: chogue bxi
negosqua:
Manuscrito 158 BNC Vocabulario - fol 110v.jpg
  1. Creemos que lo correcto debió haber sido fihizca.
  2. Creemos que lo correcto debió haber sido zefihizcaz.
  3. Creemos que lo correcto debió haber sido abuchuansuca.

111
  1. negosqua. si yo supiera coʃer : bxinego cho san,
    L, ch[a]ocoʃan. si tu sabes coʃer: [m]mxinego cho can. sauīendo tu Coʃer, [m]mxinego chon san, L, [m]mxi [-]
    nego
    m[a]oconsan
    =
  2. Sabes quien es Díos? = Dios xieuaxin m[a]oco[o]a
  3. Sabes que Díos murio por ti = Diosz msan abgyz m[a]o [-]
    co
    [o]a
    =
  4. Sabiendo ʠ Díos murio por ti por que haçes esto = Diosz
    mʃan abgyz m[a]oconsan hac aguen yspqua um[m]quys [-]
    qua
    =
  5. Sabiendo ʠ no era dia de carne Comíste carne = chihi [-]
    ca
    canzanz m[m]ucansan chihica m[m]caoa
    ?
  6. Sabiendo que era dia de Víernez Comi carne = vierneʃ
    c aguenz ch[a]oconsan chihic abca =
  7. Sabīendo yo = ch[a]oconsan. zemucansan. ch[a]ocogue [-]
    xin. ch[a]ocon xin. de todas eſtas maneraʃ se dise
  8. Sabiendolo boi = ie zemucansuca, l, ie zemucans
    bxy =
  9. ʃabes tu donde ai santuario = chunso yn aguecua
    m[m]ucanua, y rresponde: yn aguecua ch[a]ocogue:
    bien se donde lo ai =
  10. ʃabes tu dondeſta? = yn suza [m]moc[a]oa? =
  11. ʃabes tu sì lo ai? = aguen [m]moc[a]oa. aguen ch[a]ocogue, bi[-]
    en se ʠ lo ai =
  12. ʃabes tu que eſta alli? = ynac asucune [m]moc[a]oa, y
    responde: ynac asucune ch[a]ocogue. bien se queſta
    alli: ynaca asucune aquoba xin zemucanza,
    no se que eſta alli =
ʃabes tejer
Manuscrito 158 BNC Vocabulario - fol 111r.jpg



  1. ʃabes tejer mantaʃ = mue foi m[p]pqua ch[o]oa? yo
    no ʃe tejerlaʃ. hychan zepqua machuenza, quien
    sabe tejer mantaʃ, xie foiz a[p]pqua cho =
  2. ʃabes tu ʠ no a benido = ahuzanz mocoa =
  3. ʃabes tu que yo no tengo Culpa? = zepquyquyz ague
    zan m[a]oc[a]oa
    =
  4. Sabes tu que no lo ai? = aguezanz m[a]oc[a]oa, en eſta for[-]
    ma se disen todos los negatiuos q.do se pregunta, y
    Responde, ahuzan ch[a]ocogue: bien se que no a benido:
    mpquyquyz aguezan ch[a]ocogue. bien se ʠ no tieneʃ
    Culpa =
  5. Saber El manjar = zequyhycuc[1] cho gue mquyhycac
    cho gue, ʃabeme bien, L, zequyhycac choc aguene
  6. ʃaber mal = zequyhycac chuenza, l, zequyhycac
    guahaicague, L, zequyhycac guahaicac aguene
  7. ʃabe a pan = fun yez abcasqua =
  8. ʃabe a tierra = hich yez abcasqua =
  9. ʃabe a maiz = ab yez abcasqua =
  10. ʃabeme a pan = zequyhycan fun yez abcasqua
    a que te supo. iahaco mquyhycac azaz aguenebe,
    y responde supome a pan: zequyhycan fun yez a-
    bcaque. a que sabe. iahacoa. a zeguenebe, L, ip-
    quy
    co bcasca
    =
  11. ʃabor = a =
  12. ʃabor bueno = a cho =
  13. ʃabor malo = a machuenza; no tiene ʃabor: a
    magueza, L, a chue, magueza, L, a pqua chu [-]
    pqua
    magueza
    =
ʃabroʃa =
Manuscrito 158 BNC Vocabulario - fol 111v.jpg
  1. Creemos que lo correcto debió haber sido zequyhycac.

112
  1. ʃabroʃa coʃa = achuen mague, amuyntan ma [-]
    gue [l.] [a]en mague =
  2. ʃabía perʃona = vide abil =
  3. ʃacar afuera = fac bzasqua, Con todos los Vboʃ
    de poner acomodando a cada uno a la materia
    que pide Como se bera por los ynperatiuos sig.tes =
  4. ʃaca la manta, o, otro pańo = foi fac muyu =
  5. ʃacale las tripas = azimsuca[1] fac nycu =
  6. ʃaca la lísta o, otro qualquier papel = ioque fac
    muyu =
  7. ʃaca afuera El pan del horno = si es uno El pan =
    fun zac[2] zo = si son dos o maʃ = fun fac pquycu, si
    ʃon muchos = fun fac quyu =
  8. ʃaca la paja = muyn fac quyu =
  9. ʃaca la tierra = fusque fac quyu =
  10. ʃaca


  11. ʃacar al sol = suac fac zemasqua =
  12. ʃacar echando fuera = fac btasqua =
  13. ʃacar llebando a otra parte = fac zemasqua =
  14. ʃacar tirando asia fuera = fac bsuhusqua =
  15. ʃacar a la lus = muyian pquaoc fac zemasqua
  16. ʃacar turmaʃ = zepquasqua, poniendole el nombre

  17. ʃacar niguas = fac bzasqua, L, zepquasqua
  18. ʃaçerdote = chyquy
  19. ʃacrificar de los yndios, disese por los Vbos comēʃ[3]
de ʠ mar
Manuscrito 158 BNC Vocabulario - fol 112r.jpg
  1. Creemos que lo correcto debió haber sido azimsua.
  2. Creemos que lo correcto debió haber sido fac.
  3. Abreviatura de "comunes".


  1. de ʠmar[,] arrojar &.a Conforme fuere la accion
    ʠ ʃe haçe mas no ai Vbo particular para eʃo =
  2. ʃacudir de qualquiera ʃuerte = btytysuca: ym[-]
    peratiuo: tytu: partiçípíos: chatytysuca cha [-]
    tytua, chatytynynga =
  3. ʃacudirme la piedra, o, otra Coʃa ʠ me tiran
    o se cae = chahan anyquy. sacudiome en el brazo:
    zepquacan anyquy.
  4. ʃagaz = apquyquychie yn puyca =
  5. ʃal quiere eſte guebo - ipquauie gue apqueque[1]
  6. ʃal = nygua =
  7. ʃalar = nyguaz ys biasqua =
  8. ʃalir uno = fac zansuca =
  9. ʃalir la multitud de jente de donde an eſtado juntoʃ
    fac chibgusqua. preterîto: fac chibguque =
  10. Salir muchos = fac chigusqua =
  11. ʃalir el agua = fac agusqua =
  12. ʃalir El pollo = afinsuca =
  13. ʃalir el sol = suaz guan amisqua =
  14. ʃaliua = quyhyza =
  15. ʃalpicar lo mismo ʠ ʃaltar =
  16. ʃaltar = guate zansuca, l, guate bchahansuca
    ambos neutros =
  17. ʃaltear = isapquagosqua, neutro, L, bsapquasuca,
    actíuo. ʃalteome cha[a]bsapquao =
  18. ʃaluar de peligro = ze[h]huizesuca =
  19. ʃaluarʃe o escapar de peligro = zehuizensuca
  20. ʃalud tener = choc izone =
ʃanar
Manuscrito 158 BNC Vocabulario - fol 112v.jpg
  1. Este texto fue realizado por otra mano, pero el estilo de escritura parece ser de comienzos del siglo XVII. Podría traducirse como "alguna cosa es lo que quiere".

113
  1. Sanar = ichuensuca =
  2. ʃanar a otro = bchuesuca =
  3. ʃangrar = bquihisqua =
  4. ʃangre = hyba =
  5. ʃapo = hyba =
  6. ʃajar = bgahazesuca =
  7. ʃarna = iza =
  8. ʃarnoso = izaquyn =
  9. ʃarna tener = zizansuca, mizansuca &.a
  10. Sarna menuda = fazua, l, suize =
  11. ʃaya de yndia = guane,
  12. ʃazonarse la madera - aiensuca =
  13. ʃazonarse la fruta = aiensuca =
  14. ʃazonarse la fruta fuera del arbol para poder[-]
    ʃe comer: aonansuca =
  15. ʃazonarse la comida = achuensuca =
  16. ʃazonarse otras coʃas generalmente = achuensuca
  17. ʃeca coʃa = buchua =
  18. Secarse algo = abuchuansuca, Verbo general =
  19. ʃecar = z[m]muchuasuca, Verbo general =
  20. ʃecarse = axiquynsuca. neutro.
  21. ʃecar = bxiquysuca, ymperatíuo: xicu maxicua
    Correlatiuo del de arriua pero eſtos dos Vboʃ
    no se disen de todas materiaʃ ʃino de algunaʃ
  22. ʃed tener = zepquyhyzynsuca =
  23. ʃegar = ze[m]mascasuca. bgynsuca. bgyusuca =
  24. ʃegundo = amuy[ia]ca =
  25. ʃegunda uez = yc amuyiaca =
ʃeguír =
Manuscrito 158 BNC Vocabulario - fol 113r.jpg



  1. Seguír[,] eſto es ìr tras del = asucas inasqua =
  2. Seguìr la muger = aquihicha zebisqua =
  3. Senbrar = bxisqua =
  4. ʃenbrado eſtar = axizene =
  5. ʃemejante ʃer - hycha zecuhuc aguene, es seme[-]
    jante a mi =
  6. Semejante a mi = hicha zecuhuc aguecua =
  7. Semejante a ti = mue umcuhuc aguecua =
  8. Señal = oque = Seminario. kuka .[1]
  9. Señalar = oque zbquysqua =
  10. ʃeńor = hue, zehue, mi ʃeńor =
  11. ʃeńor llamando = hue =
  12. ʃeńor de uasallos = psihipqua
  13. ʃeńor de criados = paba =
  14. ʃeńora = guaia =
  15. ʃeno de muger =
  16. ʃentarʃe = hichan izasqua, l, hichan ithyhys [-]
    qua
    , vide asentarse =
  17. ʃentir. no ai uocablo ʠ propriamente çígnifique
    pero ai las frases çíguientes: mucho sìento el dolor
    aiu mague aiuz ynia [a]puyquyne, no siente los aso[-]
    teʃ: anguityz ys azac agueza: changuityz cha [-]
    has azac âgueza, para todos los demas ʃentidoʃ
    donde ʃe trata de ʃentir o no sentir no ai mas del
    verbo de ʃauer =
  18. ʃentir el Ruido = angua zebquysqua =
  19. ʃentido = zupqua zepquyquy, Como quando ʃe
    pregunta del enfermo: tiene todauia sentido[?]
ecoyscuc
Manuscrito 158 BNC Vocabulario - fol 113v.jpg
  1. Este texto tiene una caligrafía y tinta distinta. Probablemente fue escrito después de comienzos del siglo XX.

114
  1. eco ysc uc [a]opqua [a]pquyquyz aguene. aun tiene sentido.
    ec [a]opqua [a]pquyquyz aguene: ya se le a quítado El sentido
    ya no siente: ie [a]opqua [a]pquyquyz aguezac aga. per[-]
    der El sentido Como quando uno senborracha:
    zuhuichyc puycaz aguezac agasqua =
  2. Sepultar = hichac bzasqua =
  3. Sepultado eſtar = hichac azone =
  4. Sesoʃ = zote =
  5. Si[,] afirmando = o =
  6. Sieneʃ = agua =
  7. Siempre = hichan xie ysc uc =
  8. Sierra = gua =
  9. Sieʃo = iohoz quyhyca =
  10. Significar, es lo mismo que desír: ʠ significa: ha [-]
    c
    o angusqua
    [,] siso hac nguisca. eſta palabra síg[-]
    nifica çielo: sis cubunz çielo angu [a]pquague =
  11. Siluar = zegohozensuca =
  12. Simiente de anímal = ion l, ionta =
  13. Símiente de maíz = ab sun =
  14. Simiente de turmaʃ = iom sun =
  15. Simiente de otras plantaʃ = uba =
  16. ʃin, preposiçíon es eſta negaçion, zac, ańadida al Vbo
    vease El arte =
  17. Síno que. ponese eſta negaçion = zasc, ańadida al
    nombre o verbo: como no eſta muerto síno que duerme
    abgyzasc aquybys ugue =
  18. Sín mas ni maʃ = faha cuc [l.] pquynuc =
  19. Sobaco = gacata =
Sorbervío
Manuscrito 158 BNC Vocabulario - fol 114r.jpg



  1. Soberuio[,] rrijoso = muynquyn =
  2. ʃobornar vide cohechar
  3. Sobrar = [a]etagosqua =
  4. Sobaʃ[1] = [a]etago =
  5. Sobras de maìz = ab itago =
  6. Sobre, preposiçion = gyna, L, gyca, l, fihiſtana, vease El arte
  7. Sobrino o sobrina yjos de hermana Respecto del tío =
    guabxic =
  8. Sobrino o sobrina de otra qualquiera manera

  9. ʃol = sua =
  10. ʃola coʃa = achyquisa =
  11. ʃoltar = u btasqua
  12. ʃombra de qualquiera coʃa = ij
  13. ʃombra mia = zij Mij sombra tuya
  14. ʃombra de pedro = Pedro ij, sombra de la casa, V ij:
    pero para desir ponte a la sombra se dise deſta manera
    ponte a mi ʃombra, zinc azo, ponte a su sombra, [a]enc azo,
    quíero eſtar a tu sombra: minc chazona, quiero es[-]
    tar a la sombra de la caʃa: u in chazona, yten se diʃe
    eſte aduerbio deſta manera, zuhupqua: a mí sombra.
    muhupqua: a tu ʃombra. pedro hupquaca, a la som[-]
    bra de pedro, Tambien la sombra se llama: myhy-
    mca
    =
  15. ʃombra haçer = zij zbquysqua, mij m[m]quysqua =
  16. ʃollozar = zefihistac anysqua, L, ichychynsuca
  17. ʃombrero = pquapqua =
  18. ʃońar = zemuysygosqua =
ʃoñar mal =
Manuscrito 158 BNC Vocabulario - fol 114v.jpg
  1. Creemos que lo correcto debió ser "Sobraʃ" en lugar de "Sobaʃ".

115
  1. Sonar[1] mal = zemuyssuaz aguahaiansuca =
  2. Sonarse linpiarse las narizes = isaca ze[m]mahazesuca,
    L, isaca btytysuca, l, hota ze[m]mahazesuca. m[h]uta [-]
    tytu, suenate los mocoʃ =
  3. Sopal[2] candela = yc bcusqua. sopla la candela. gatac
    cu =
  4. Soplar otra coʃa = [a]obas bcusqua =
  5. Sorda perʃona = cuhupqua =
  6. Sordo haçerse = zecuhupquansuca =
  7. Sosegar El coraçon = zpquyquyz quypquas bzasqua =
  8. Sosiegate y di = mpquyquy quypquas zo, manye =
  9. Subír = zos zansuca =
  10. Suseder a otro = apquac zemisqua =
  11. Suseder a otro = apquac zemisqua =
  12. Susesor mío = zypquac mie muysca =
  13. Sudar = ixiunsuca =
  14. Sudor = xiun =
  15. Suegro Respecto del yrno[3] = chica =
  16. Suegro llamando = chichiquy
  17. Suegro Respecto de la nuera = guaca =
  18. Suegra Respecto del yerno = gyi =
  19. Suegra Respecto de la nuera = chas uaia =
  20. Suelo = hischa, L, iegui =
  21. Suen̄o = muysua =
  22. Suen̄o, El dormír =
  23. Sufrír = zepquyquyz bcahamysuca, l, zepquyquyc ab [-]
    gysqua =
  24. Suſtituír a otro en su lugar = [a]entac bzasqua =
  25. Suſtituir por otro = [a]entan isucune, L, [a]entac isucune,
ʃucia coʃa
Manuscrito 158 BNC Vocabulario - fol 115r.jpg
  1. Creemos que lo correcto debió ser "Soñar" en lugar de "Sonar".
  2. Creemos que lo correcto debió ser "Soplar" en lugar de "Sopal".
  3. Creemos que lo correcto debió ser "yerno" en lugar de "yrno".


  1. Suçia coʃa = amuyhyzen mague =
  2. Suçiedad de hombre y de qualquiera animal = gye,
  3. Suspirar = zefihizcaz guan btasqua =




T


  1. Tabaco = hosca =
  2. Tabaco beber = hoscaz biohotysuca =
  3. Tabaco beber por mi = [c]hahas abiohotysuca
  4. Tabique = cuhusa =
  5. Tabla = quye =
  6. Tacha no tener = ipquauie achuenza. chahan magui [-]
    zac zepquane =
  7. Tallo de planta = quyne =
  8. Tallo de maiz = ab quyne =
  9. Taño Como yo = hycha zeguespqua =
  10. Tamańo Como tu = mue mguesca, Tamańo como tu eʃ
    mue mguesugue. hycha zguesugue,
  11. Tamańo como eſte = sis guespqua, l, fa sihipqua L,
    sis cuhuc aguecua. Tamańo Como eſte eʃ= sis gue [-]
    su
    gue
    , l, fa sihipquague, l, sis cuhugue, l, sis cuhuc
    aguene = Tamańo Como aquel eʃ = as guesugue, l, as cu [-]
    hu
    gue
    , l, as cuhuc aguene b[1] as guespqua, l, as cuhuc a [-]
    guecua, l, fa haspqua =
  12. Tanto Como eſto es = fa sis cuhugue =
Tanto como
Manuscrito 158 BNC Vocabulario - fol 115v.jpg
  1. Creemos que lo correcto debió ser "l," en lugar de "b".

116
  1. Tanto Como eſto ʃera = fa sis cuhunga =
  2. Tampoco eʃ eʃe = ysez ysnza =
  3. Tampoco uino ayer = muyhyca suasaz ahuza =
  4. Tanpoco ha benido oy = faz ahuza =
  5. Tańer dando golpes = ys bgyisuca =
  6. Tańer Campana, Canpanaz bgyisuca =
  7. Tańer ynstrumento de boca = bqusqua. bcu. cu. cha [-]
    cusca, chacue, chacunga =
  8. Tapar = quyhyc btasqua =
  9. Tapadera = quyhyne =
  10. Tardar = spquin zuhusquaza =
  11. Tarde del día = suamena =
  12. Tarea = zua, mgua, aua, &.a mi tarea tu tarea &.a
  13. Tarea seńalar = agua bzasqua =
  14. Tarea Cunplír = zua bquysqua =
  15. Tartamudear = zepquaguansuca =
  16. Tartamudo = pquaga =
  17. Telar = quyty =
  18. Telarańa = sospqua zine =
  19. Temblar = zusynsuca =
  20. Temblar la tierra = iez amisqua =
  21. Temer = bsiesesuca =
  22. Temote, tengo miedo de ti = mahac bsiesesuca =
  23. Temote no te ʃuseda mal = muhuc bsiesesuca =
  24. Temeroso = absies mague =
  25. Tender al sol trígo turmas maíz &.a = suaz bquy [-]
    squa
    =
  26. Tender en el suelo la manta La eſtera La al[-]
fonbra
Manuscrito 158 BNC Vocabulario - fol 116r.jpg



  1. fonbra &.a =hichas ze[m]muysqua, L, chytas bzasqua,
  2. Tener[,] poseer, diçese por El Vbo, aguene, Como,
    tienes manta = mboiz aguenua, y responde
    aguene gue, si tengo =
  3. Tengolo en mi poder = zuhuin aguene. zuhuin asucu˰ne
  4. Tener ojos manos &.a zupquaz aguene, zytaz a [-]
    guene &.a
  5. Tengo que deçír = chaguingaz aguene, l, chaguin [-]
    ga
    gue gue
    = no tengo que deçir. chaguinga ma [-]
    gueza = not
  6. Tengo que haçer = chaquingaz aguene, L, chaquin [-]
    ga
    gue gue
    = no tengo ʠ haçer =chaquinga =
    magueza =
  7. Tengo ocupaçion, eſtoi ocupado = chaquisca gue
    gue =
  8. Tengo de ir = inanga =
  9. Tenía de ir = chasienguepqua gue =
  10. Tener a cueſtas = zegahan azone =
  11. Tener en los brazos = zehues azone =
  12. Tener en las manos = zytan azone =
  13. Ten eſta uela = sis bela cam zo, L, sis bela mytan ˰zo =
  14. Tener gana de haçer algo = ipquauie chaquin [-]
    ga
    cuhuc aguene
    =
  15. Tengo un ojo menos = zupqua atan agueza =
  16. Tengo falta de uíſta = zupquachie magueza
  17. Tener en poco = bchaosuca =
  18. Tener neçesidad de comer pan = fun chagynga
    cuhuc aguene =
Tener
Manuscrito 158 BNC Vocabulario - fol 116v.jpg


117
  1. Tener neseçidad de algo = ipquauie chatyunyn [-]
    ga
    cuhuc aguene
    =
  2. Tener parte Con alguna muger o la muger Con
    El hombre = abohoze zemisqua =
  3. Tengo lo que e meneſter, no tengo neseçidad de nada
    abas chazynguepqua magueza, l, a[y]pqua cha[-]
    zysca magueza, nada me hace falta =
  4. Tener menos ʠ comer = unquie zequychyquy
    magueza, hysquie zequychyquy magueza,
  5. Tiene eſte hombre por amo un hombre poderoʃo,
    sis muyscan muysca cuhumas apabague =
  6. Tengo por hijo un casique = hychan psihipquas
    ichutague =
  7. Tiene muchos híjos = achutaz yn apuyquyne
  8. Tiene mucha haçienda = [a]epquaz yn a apuy [-]
    quyne
    =
  9. Tengo mucha haçienda = zipquaz yn apuyquy˰ne
  10. Tendre haçienda = zipquaz aganga, mipquaz
    aganga, [a]epquaz aganga =
  11. Tendre hijos = ichutaz aganga =
  12. Tengo dos caʃas = zuen bozaz aguene =
  13. Tengo ya tres años de amançebamiento = mançe[-]
    bar
    c zguens zocam micaz bquy. chie bozaz ab-

    quy, tiene ya dos meʃes es lo mismo que Cunplio
    ya dos meʃeʃ =
  14. Tengole assido = cam bcuzone[1] =
  15. Teńir, diçese asi = chys[quy]coc[2] bgasqua, l, chys[quy]coc[3]
    bquysqua. teñirlo de verde o aʃul =
Teñir
Manuscrito 158 BNC Vocabulario - fol 117r.jpg
  1. Creemos que lo correcto debió haber sido bcuzene.
  2. Creemos que lo correcto debió haber sido chysquycoc.
  3. Creemos que lo correcto debió haber sido chysquycoc.


  1. Teńir de negro = bchyusuca, actíuo, L, bchyugosqua,
    neutro =
  2. Termino de tierra = eca =
  3. Termino poner = [a]eca bzasqua =
  4. Terron = gune =
  5. Teta = chue =
  6. Tejer = ze[p]pquasqua. ymperatiuo: pquo. parti[-]
    çípíos: chapquesca, chapquaia, chapquenga =
  7. Tejer bien = ze[p]pquaz ys azasqua, l, acaban ma[-]
    gue ze[p]pquasqua =
  8. Tejer lindam.te bellam.te = acaban zquyhyc ze[p]pquas [-]
    qua
    =
  9. Tejer mal = ze[p]pquaz ys azasquaza =
  10. Tejelo bíen = m[m]pquaz ys azangaco, l, mpquaz
    cabcoc aguenengaco =
  11. Tejerlo as mal = m[m]pquaz ys azazinga =
  12. Tejido eſta bien = anpquaz ys azague =
  13. Tejído eſta mal = anpquaz ys azaza =
  14. Tejido bien = cabco, l, acaban mague =
  15. Tejido lindam.te = acaban zquyhyca, l, acaban
    zquyhyn pquaia =
  16. Tia[,] hermana de mi padre =
  17. Tio[,] hermano de mi madre = zuecha =
  18. Tia[,] hermana de mi madre = zuaia,
  19. Tia[,] hermana de mi padre = zepaba fucha =
  20. Tia[,] mujer de mi tio = zegyi =
  21. Tiempo, no ai uocablo proprio simple ʠ corresponda
    pero yremos poniendo las fraseʃ y modos de desir
donde
Manuscrito 158 BNC Vocabulario - fol 117v.jpg


118
  1. donde puede entrar eſta palabra tiempo
  2. Tiempo es ya de confesar = ie yn Confesar chiquin [-]
    ga
    c apqua
    = tiempo es ya de desir misa = ie misa yn
    nguingac apqua = Tiempo se ba haçiendo de sen[-]
    brar El maiz ie aba yn nxinga,c apquasqua
  3. Tiempo es ya de ʠ toques a miʃa = ie miʃa campana
    yn mgyinyngac apqua = Tiempo eʃ ya que di[-]
    gas misa = ie miʃa yn maguingac apqua . es
    ya tiempo de tocar a miʃa? = ieo, miʃa Canpana
    yn ngyinyngac apqua, y rresponde aun no
    es tiempo. sa apquaza ya es tiempo: ia ap [-]
    qua
    : ya se ba haçiendo tiempo: ia apquasqua
    deſta manera ʃe ban disíendo eſtas fraʃeʃ
    bariandose El verbo = apquasqua, confor[-]
    me pidiere El tiempo =
  4. Tienpo de la muerte = chihicha =
  5. Tiempo de mi muerte es ya, = ie ichihichac a [-]
    pqua. ya se llego El tiempo de mi muerte: ie =
    chihichac apquasqua =
  6. Tiempo y ora de mi muerte tiene dificultad
    de llegarse = ichihichaz acamen mague: diʃen
    asi quando por enfermedad o uejez era tien[-]
    po de morirse y no acaba de morirse,
  7. Tiempo de su muerte preguntar = ichihichaz abzis [-]
    qua
    . asi diçen, quando el que bebe tabaco pre[-]
    gunta si morira o no morira, y El rresponder
    aserca de eʃo se dise. ichihichaz =
  8. Tiempo es ya de comer = ie quychyquy,c apqua,
Tiempo
Manuscrito 158 BNC Vocabulario - fol 118r.jpg



  1. Tiempo se haçe de Comer = ie quychyquyc apquas [-]
    qua
    . a tiempo de comer, quychyquysa, Como
    El encomendero vino al tiempo del comer: paba
    quychquys ahuque, tanbien se dise: ie quychy [-]
    quy
    s apqua
    , ya es tiempo de Comer =
  2. Tiempo eſto es en tiempo de pedro = pedro fihis [-]
    ta
    ca
    =
  3. Tiempo eſto es en tiempo de Cojer maiz =
    ab achuque fihistaca =
  4. Tiempo eſto es en tienpo de Cojer turmas = iom
    pqua fihistaca =
  5. Tiempo de labranza o en tiempo de labran[-]
    za = tagua fihiſtaca
  6. Tiempo de seca = suaty =
  7. Tiempo de aguas = sie o˰aca[1]
  8. Tiempo de hambre[,] eſto es en tiempo de hambre
    yc chanyca, L, yc chany fihistaca. en tiem[-]
    po que no es de hambre. yc chan maguezacan.
  9. Tiempo quanto a = io ficaz aquyne, y respon[-]
    de mucho tiempo a: ie fiez aquyne. poco tien[-]
    po a. fiquenza =
  10. Tiempo mucho a = fanzaquie =
  11. Tiempo[,] eſto es en quanto tiempo se hiso = ficaso a[-]
    quene
  12. Tierna coʃa = ahysien mague, l, hysico =
  13. Tierno maiz = hachua, y quando aun no eſta
    granado se llama. abquy:
  14. Tierra Elemento = hicha
Tierra =
Manuscrito 158 BNC Vocabulario - fol 118v.jpg
  1. Este texto tiene una caligrafía diferente y parece haber sido agregado en el siglo XIX.

119
  1. Tierra poluo = fusque
  2. Tierra ʃuelo = iegui =
  3. Tierra, patria, Rejíon = quyca
  4. Tierra caliente = sutata
  5. Tieſto = bugun
  6. Tigre = comba =
  7. Tinieblas = umzac aguequa.
  8. Tinieblaʃ auer = umzac aguene =
  9. Tirar = bsuhusqua =
  10. Tirar açialla = ai bsuhusqua =
  11. Tirar asiaca = si bsuhusqua =
  12. Tirar asíaríua = zos bsuhusqua =
  13. Tirar asiauajo = guas bsuhusqua =
  14. Tirar haçiafuera = fac bsuhusqua =
  15. Tirar haçía dentro = hui bsuhusqua =
  16. Tirarle a otro = bgyisuca. tirome: cha[a]bgyi =
  17. Tirar arcabuz flecha y otra qualquiera coʃa
    bgyisuca =
  18. Tirar a otro vn garrote para darle = btaguàsuca
  19. Tizne = umne
  20. Tiznarse = umnec zebenansuca, l, umnec izasqua,
    L, umnec inysqua =
  21. Tiznar a otro = umnec bzasqua L, umnec ze[m]men [-]
    asuca
    , L, umnec mnysqua =
  22. Tizon = gaty moque
  23. Tocar = e ichosqua, me achosqua, ze achosqua &.a
  24. Tocarse a si mesmo = zytas ze ichosqua
  25. Tocar manoseando = bgetasuca =
Todo =
Manuscrito 158 BNC Vocabulario - fol 119r.jpg



  1. Todo = azon uca. asucun uca. apquan uca =
  2. Todo entero = hiſtuc azon uca =
  3. Todo yo entero = hycha hiſtuz azon uca, l, ycha hiſtuc
    izon uca =
  4. Todoʃ = azon uca, l, apuyn uca =
  5. Toda la chicha me bebi = fapquaz ie biohotes achane
  6. Todo El pan me comi = ie bgys achane,
  7. Todos an uenido = i[e] ahuquys achahane
  8. Todos se an ydo = i[e] anas achane =
  9. Todos ʃon buenos = cho fuyzgue
  10. Todos ʃomos buenos = apuyn uca chiamuysca cho =
    fuyzegue =
  11. Todos ʃon malos = achuenza, fuyzgue =
  12. Todos faltan = ahuza fuyzegue =
  13. Todos somos hombreʃ = apuyn uca chiamuysca fuy[-]
    ze
    gue
    =
  14. Todos somos honrrados = chichiegue fuyzegue,
    L, chichie zona fuyzegue =
  15. Todos somos yndios de por aí = azon uca fahac chia[-]
    muysca fuyzegue =
  16. Todo lo que ʃe puede desear eſta en el çíelo = Chapquyen
    aguen[n]guepqua fuyze çielon asucune =
  17. Todo Lo sabeis uos[,] Dios mìo = pabi Dios mio[,] mue
    mauco fuyzyn zo =
  18. Todo es de oro = nyia fuezegue =
  19. Todos lleuaron cada uno tres peʃos = azon uca tres p.s
    fuyze amny =
  20. Todos ʃon yguales = mahate fuyzegue =
Todo El día
Manuscrito 158 BNC Vocabulario - fol 119v.jpg